છાયાનટ/પ્રકરણ ૨૧
| ← પ્રકરણ ૨૦ | છાયાનટ પ્રકરણ ૨૧ રમણલાલ દેસાઈ |
પ્રકરણ ૨૨ → |
કોઈ ગૌતમને ઓળખતું હોય એમ લાગ્યું નહિ. દરવાજાની બહાર પણ મોટું કમ્પાઉન્ડ હતું અને તેમાં સારા બંગલા અને બગીચા હતા. કેદખાનાની સંભાળ લેનાર સાહેબોના એ મુક્ત નિવાસ હતા. એક કેદીએ કહેલી હકીકત અત્યારે તેના ધ્યાનમાં આવી. એ કેદી અને કેદખાનાના સાહેબ વર્ષો પહેલાં સાથે બેસી બહુ સારા પ્રમાણમાં દારૂ પીતા હતા. દારૂને દિપાવનારાં અન્ય સુકૃત્યોમાં પણ તેઓ સાથે જ હતા. જે ગુના કેદીએ કર્યા તે સાહેબે પણ કર્યા હતા. માત્ર કેદીના વિરુદ્ધ ફરિયાદ થઈ અને એ કેદમાં પડ્યો, સાહેબના વિરુદ્ધ ફરિયાદ ન થઈ એટલે તેઓ સાહેબ રહ્યા !
બહારની હવામાં જાગૃતિપ્રેરક તાજગી હતી. ગૌતમ છૂટો થયો હતો ! એ બંધનમાં પડ્યો હતો. ખરો? એણે પાછળ જોયું. સ્વપ્ન જેવું બની જતું કેદખાનું હજી તેની સામે ધૂરકી રહ્યું હતું. અલબત્ત કેદખાનાનાં ચાર વર્ષ એ સાચી જ વાત. હવે તે મુક્ત બન્યો, જગત સાથે તેણે નવો સંસર્ગ મેળવ્યો.
કયો સંસર્ગ ? કયો સંબંધ ? ગૌતમને કોઈ ઓળખતું જ ન હતું. રસ્તા તેના પરિચિત હતા. છતાં ચાર વર્ષે ફરી દેખાયલા રસ્તામાં કશી નવીનતા તો હતી જ ! પોલીસ પણ ત્યાંનો ત્યાં જ ઊભો રહેતો હતો. એ ઓળખીતો તો નહિ હોય ? પોલીસ સામે તાકીને જોતા ગૌતમ પ્રત્યે આગળ વધવાનો હુકમ એ સત્તાધીશે આપ્યો. ગૌતમને દિવસે રસ્તા ઉપર ફરવાની છૂટ હતી.
એનો એણે શો ઉપયોગ કરવો ? ખાનગી મિલકત ગણાતાં મકાનોમાં એ પેસે તો ગૃહપ્રવેશ ગણાય. સરકારી મકાનોને દરવાજે લખ્યું હતું : ‘રાહદારી માટે નથી.' હૉટલ કે ક્ષુધાશાંતિગૃહમાં પૈસા વગર પ્રવેશ થાય જ નહિ. કેદખાનેથી નીકળી તે સ્વતંત્ર બની ગયો ! રસ્તે રખડવાને, ભૂખમરો વેઠવાને, આપઘાત કરવાને તે સ્વતંત્ર હતો ! એ કોણ હતો ? એને શું જોઈતું હતું ? એ પૂછવા માટે કોઈ સ્વતંત્ર ન હતું.
નિષેધાત્મક સંબંધમાંથી વધારે નક્કર સંબંધ બાંધવા કયા માર્ગ લેવા તેની ગૂંચવણમાં પડેલા ગૌતમે જોયું કે તેની પાસે તો સારી વીસ રૂપિયા જેટલી રકમ હતી ! શેખચલ્લીએ ઘીની મજૂરીમાંથી આખી જિંદગીનું સ્વપ્ન રચ્યું; વીસ રૂપિયા જેવી રકમમાંથી તો કેટકેટલાં સ્વપ્ન રચાય !
એક ઉપાહારગૃહમાં જઈ એણે ક્ષુધાને શાંત પાડી. એમાં આસપાસ એણે નજર ફેંકી. કોઈ એનું ઓળખીતું દેખાયું નહિ. ઉપાહારગૃહ પણ નવું નીકળ્યું હતું. હિંદના હુન્નરઉદ્યોગોમાં હોટેલ એ ધીકતો ઉદ્યોગ છે !
બહાર નીકળી એણે શહેરમાં જાણીતી જગાઓ જોઈ લીધી. મિત્રાનો બંગલો જેવો અને તેવો હતો. દરવાનને પૂછ્યું :
‘મિત્રા છે કે ?'
'ના.'
‘શેઠસાહેબ ?’
‘અત્યારે નહિ મળે.
‘કેમ ?'
'બાબાની તબિયત સારી નથી.'
‘કોનો બાબો ?’
‘શેઠસાહેબનો.'
‘એમ ? એમને દીકરો ન હતો. ને ?’
‘ન હોય માટે થાય જ નહિ શું ? એ તો બીજી પત્નીનો.’
‘મિત્રાનાં માતા તો હશે જ ને ?’
‘તમે ભાઈ, બહુ વર્ષે આવતા લાગો છો.'
‘હા, ચારેક વર્ષ થયાં.’
'મિત્રા અને એની મા તો હવે જુદાં રહે છે.'
‘એમ ? ક્યાં આગળ ?’
‘માથું નહિ ફોડાવો. જરૂર હોય તો શોધી કાઢો.'
ચાર વર્ષમાં દરવાનોની સભ્યતા તો બદલાઈ લાગી નહિ.
પાસેના લત્તામાં જઈ તેણે પૂછ્યું :
‘મેનામા છે કે ?'
‘ડોશી તો મરી ગયાં !' કોઈએ જવાબ આપ્યો.
‘અને પેલી નૂર ?'
‘નૂરની અમને ખબર નથી.’
‘પેલી મુસ્લિમ છોકરી...’
‘અહીં તો કોઈ મુસલમાન રહેતો નથી !’
‘પહેલાં તો એક ઘર હતું.’ ‘અં હં. એ તો કેટલાંય વર્ષોથી ઘર છોડી ગયાં. પેલું હુલ્લડ નહોતું થયું, ત્યારનાં.’
હુલ્લડ જાણે ભુલાઈ ગયું હોય એટલે દૂર ચાલ્યું ગયું. એનો જીવતોજાગતો ભોગ ગૌતમ એ હુલ્લડનાં જ સ્થળોએ ફર્યો છતાં એને કોઈ ઓળખતું ન હતું.
ગૌતમે શરદના બંગલા ભણી પગ વાળ્યા. પેલી સાંકડી ગલીવાળે રસ્તે થઈને એ ચાલ્યો. વરસાદવાળી રાત્રે જ્યાં એણે વિસામો લીધો હતો. ત્યાંનું જૂનું ઘર એણે જોવા માંડ્યું. ઘર આગળ તો સીમેન્ટ કૉન્કીટનું એક આલિશાન મકાન ઊભું થઈ ગયું દેખાયું ! આખો લત્તો ફરી ગયો હતો. મકાનમાં છાપખાનું અને વર્તમાનપત્રની કચેરી દેખાયાં ! વર્તમાનપત્રનું "ગરવી ગુજરાત" નામ મોટા પાટિયા ઉપર લકટતું હતું. છાપખાનું પણ એ જ નામે ઓળખાતું લાગ્યું.
‘કોણ હશે. આ પત્રકાર ?’ ગૌતમના મનમાં પ્રશ્ન ઊઠ્યો. એક ક્ષણ તેને મકાનમાં જવાનું મન થયું, મકાનને દરવાજે એક જબરજસ્ત પઠાણ બેઠો હતો. આવા પરદેશી પઠાણો જ હુલ્લડોમાં વધારે ભાગ લે છે એવી ખાતરી સહુની થયા છતાં ઉદાર ગુજરાતે પોતાની સલામતી પર હાથ સોંપવાની માનવતા આ ચાર વર્ષમાં પાછી શરૂ કરી દીધી હતી !
‘હજી આ પરાવલંબન ગયું નહિ !’
ગૌતમના મનમાં વિચાર ખટક્યો અને સાથે સાથે તેને લાગ્યું કે તેનો જૂનો જુસ્સો પાછો આવતો હતો. તેણે આવા નમાલા પત્રકારના મકાનમાં જવાનું માંડી વાળ્યું.
‘અને નામ આપ્યું છે ગરવી ગુજરાત !’
ગૌતમ મનમાં બોલી રહ્યો. તેના જૂના પરિચિત મિત્રમાંથી શરદનું સ્થાન વધારેમાં વધારે સ્થિર હતું. એની મિલો હતી અને ભણીને તે નોકરી કરવાનો હતો જ નહિ. બીજા સહુ મિત્રો વેરાઈ ગયા હોવાનો સંભવ ખરો, પણ શરદ તો આ શહેરમાં જ હોય. બીજું કાંઈ નહિ તો શરદનો પત્તો લાગે ખરો.
ધીમે ધીમે ચાલતે ચાલતે તે મિલના વિસ્તારમાં ગયો. શરદનું મકાન કારખાનાથી વળી દૂર હતું. એટલે પ્રથમ તપાસ કારખાને કરવામાં જ ચોકસાઈ વધારે થાય એમ હતું. મિલના દરવાજામાં પેસતાં જ દરવાને પ્રશ્ન કર્યો ?
‘ક્યાં જાઓ છો ?’ દરવાન મુસ્લિમ પઠાણ જ હતો. ‘શેઠસાહેબ પાસે.’
‘શેઠસાહેબ નથી. જાત્રાએ ગયા છે.’
‘એમના દીકરાને મળવું છે.'
‘કયા દીકરા !’
‘શરદચંદ્ર.’
‘શું કામ છે ?”
‘તે એમને જ કહેવાનું છે.'
‘તમને બોલાવ્યા છે ?'
‘મને કાયમનું આમંત્રણ છે.'
‘જાઓ અંદર.’ કચવાઈને દરવાને કહ્યું.
ગૌતમને લાગ્યું કે કદાચ તેનો દેખાવ હજી પૂરતો સભ્ય નહિ દેખાતો હોય !
અંદર જઈ ગૌતમે અફિસ શોધી કાઢી. ચપરાસી, કારકુન, સેક્રેટરી, ઓફિસ મેનેજર, સહુ વ્યવસ્થિત ઢબે પોતાનું કામકાજ કર્યો જતા હતા. ગૌતમે જઈને પૂછ્યું :
‘શરદભાઈ છે ?’
ચપરાસીને જરા વહેમ પડયો. તેણે અંદર જઈ મૅનેજરને પૂછ્યું અને પછી ઇશારતથી ગૌતમને અંદર બોલાવ્યો. પાસે આવતા બરોબર ગૌતમને પ્રશ્ન થયો :
‘કેમ, કોનું કામ છે ?’
‘શરદભાઈનું.' ગૌતમે કહ્યું.
‘નોકરી લેવા આવ્યા છો ?'
‘નોકરી માટે રખડતો હોઉં એવો હું લાગું છું, નહિ ?’
'લાગો છો કે નહિ એ પ્રશ્ન જુદો છે. કામ શું છે ?'
'તે શરદને જ કહેવાનું છે.’
‘કોઈની ચિઠ્ઠી છે ?”
'ના.'
‘કાર્ડ આપો.'
'કાર્ડનો ખર્ચ હું કરતો જ નથી.’
'આ કાપલી ઉપર તમારું નામ લખો.' તિરસ્કારભરી દૃષ્ટિથી મૅનેજરે કહ્યું. ગૌતમે પોતાનું નામ લખ્યું અને મૅનેજરને આપ્યું. નામ જોયા વગર જ તેણે ઘંટડી વગાડી ચપરાસીને બોલાવી કહ્યું :
‘અંદર આપી આવ.'
‘ચાની તૈયારી થાય છે.'
‘તું તારે આપી આવ. બનતાં સુધી નહિ મળે. છતાં...' મૅનેજરે વાક્ય પૂરું કર્યું તે પહેલા પટાવાળો ચાલ્યો ગયો.
ગૌતમ ઊભો જ રહ્યો હતો. એને બેસવાનું કહેવા જેટલી ફુરસદ કોઈને ન હતી. મૅનેજરની સામે ચોપડો લેઈ કારકુન ઊભો હતો. તેની જોડે એક મહત્ત્વની વાત આ પહેલાં ચાલતી જ હતી.
'પછી આ રકમ શેમાં નાખું ?' કારકુને પૂછ્યું.
'કેટલી રકમ કુલ થશે ?’ મૅનેજરે પૂછ્યું.
‘ત્રણેક હજારની થશે. - આખી જાત્રા કરીને આવતાં.’
'તે ધર્માદાખાતામાં જ નાખો ને ! શેઠ જાત્રાએ ગયા. તે પુણ્યમાં બધાય શેરહોલ્ડરોનો ભાગ છે વળી !’ મેનેજરે એક આંખ ઝીણી કરી કહ્યું. અને પટાવાળાએ આવી ગૌતમને બહુ જ માનપૂર્વક કહ્યું :
‘પધારો.'
આખી ઓફિસ ગૌતમ તરફ જોઈ રહી. શેઠસાહેબનો ધાર્મિકખર્ચ, મુસાફરીખર્ચ અને જાત્રા ખર્ચ પણ પેઢી ઉપર જ પડે ને ? હિંદમાં એમ જ હોય. વાઈસરૉય પણ પોતાનું કચ્ચું કુટુંબખર્ચ સરકારની તિજોરીમાંથી જ લે છે ને ? તેમની જાત્રાઓ પણ હિંદના ખેડૂતોને માથે, કારણ એ તેમના લાભાર્થે જ હોય છે; વાઈસરૉય દ્વારા ચાલતા હિંદના કારભારમાં ખેડૂતો, કર ભરનારાઓ પણ ભાગીદાર છે ને - સીધી કે આડકતરી રીતે ! ગૌતમે વિચાર કર્યો. શેઠિયાઓ પણ તેમને પગલે કેમ ન ચાલે ?
તેનું ઠરી ગયેલું હૃદય ટુકડે ટુકડે જાગતું હતું શું ? શરદના દીવાનખાનામાં પ્રવેશ કરતા બરોબર એણે અણધારી ઠંડક અનુભવી. Air conditioned - ઠંડકની અમુક જ કક્ષા એ દીવાનખાનામાં રહે એવી યોજના હતી. શરદ ઊભો જ હતો. તે આગળ આવ્યો અને ઉત્સાહથી બોલી ઊઠ્યો :
‘ગૌતમ, Oldboy, તું ક્યાંથી ? ક્યારે છૂટ્યો ?’
'આજે જ.'
‘બદલાઈ ગયો તું.’
‘સંપૂર્ણ તારી માફક.’ ‘એમ ? તને મળવા ન આવી શક્યો. વચમાં હું જર્મની, ઈંગ્લંડ અને જાપાન જઈ આવ્યો..'
‘રશિયા ન ગયો ?’
‘ન જવા દીધો. ચાલ જરા ચા પી લે. બહુ દિવસ થયા, હોં ! તને જોઈને કેટલો આનંદ થાય છે ?'
ગૌતમનો હાથ પકડી તેને ચા પીવાની ઓરડીમાં તે લઈ ગયો. ધનિકો કામે કામે અલગ ઓરડા રાખી શકે છે. આખું શરીર અંદર ઊતરી જાય એવી સુંવાળી ખુરશી ઉપર આરામથી બેસી ચા પીવાની સગવડ જરૂર અનુકૂળ ખરી, પરંતુ નક્કર જમીન ઉપર સૂઈ બેસી આવેલા ગૌતમને એમાં એક પ્રકારની અગવડભરી પોકળતા લાગી.
ધનિકોની ચા એટલે ગરીબોનું અઠવાડિયાનું ખાણું.
ચા પીતે પીતે ગૌતમે પૂછ્યું :
‘બધી દેખરેખ તારે હાથ આવી છે, નહિ ?’
‘હા, પિતાને એકાએક ધર્મ ઉપર આસ્થા ઊપજી, એટલે બધું મને સોંપી જાત્રા કર્યા કરે છે.’
‘મજૂરોને કાંઈ ફાયદો કરી આપ્યો કે ?’
‘પિતાની નજર છે ત્યાં સુધી કાંઈ ન થાય. બનતું કરું છું. પણ...'
‘શું ?
'તને ન ગમે એવી વાત કરું ?’
'હા, જરૂર.'
‘મજૂરોનું ભલું થઈ શકે એમ છે જ નહિ. એવી અનાડી જાત કે જેટલું કરીએ એટલું ઓછું પડે. સામ્યવાદમાંથી મારી શ્રદ્ધા ઘટી ગઈ.'
ગૌતમે શરદના મુખમાં જ એ ફેરફાર જોઈ લીધો. મજૂરોનું સ્વર્ગ રચવાને બદલે આ ધનિક યુવાને પોતાની આસપાસ તો સ્વર્ગ સર્જ્યું લાગતું હતું. આ ઓરડો, આ ખુરશીઓ ! આ સાધનોની એક માણસને જેટલી જરૂર એટલી એના કારકુનોને ન જ હોય ને ? મજૂરોએ તો ઓછે ચલાવવાનો ધર્મ પાળવો જ જોઈએ. શું માનવી ફરી જાય છે !
ગૌતમે વાત બદલી :
‘નિશા ક્યાં હશે ?’
એની તો વાત જ કરવાની નથી. Lost soul ![૧]'
- ↑ * પ્રભુએ વિસારેલો જીવ.
‘એટલે ?'
‘એ તો, પેલા ભગવાનદાસને પરણી ગઈ.’
ગૌતમ ખરેખર ચમક્યો. ‘કયો ભગવાનદાસ ? મિત્રાનો પિતા ?’
'હા.'
'પણ એની પત્ની તો જીવે છે.’
‘તેમાં શું ! દીકરો નથી એ બહાનું આગળ થયું.’
‘હું તો ધારતો હતો કે નિશા તારી સાથે...'
‘હું તે વખતે જર્મની બાજુએ ફરતો હતો.'
'દીનાનાથ ક્યાં ?'
‘એ સિનેમામાં રહી ગયો. સ્ટન્ટ હીરો તરીકે આગળ આવી ગયો છે.'
'રહીમ ?'
‘એ તો જબરજસ્ત કોમીવાદી બની ગયો છે. વકીલાતમાં એ વાદ એને બહુ ઉપયોગી થઈ પડ્યો. મુસ્લિમ લીગનો એ એક નેતા છે, લાંબી દાઢી પણ રાખે છે.'
‘ગુજરાતી તો બોલતો જ નહિ હોય !’
‘ના રે, ઈંગ્લિશ અને પાછળથી તૈયાર કરેલું ઉર્દૂ. હવે તો બહુ મળતો પણ નથી.'
'કારણ !’
‘મને હિંદુ મહાસભાવાદી માને છે.'
‘તારે દરવાજે તો પઠાણ છે !’
‘હિંદુઓ મળે છે જ ક્યાં ? ભૈયાઓ તો માત્ર દેખાવના જ મોટા. પહેલી બૂમે ગુજરાતી નાસે અને બીજી બૂમે ભૈયો ! મરાઠો દારૂ પીઈને જ પડી રહેતો હતો, અને ગુરખા હવે યુદ્ધમાં ચાલ્યા જાય છે. આપણા ભીલ, કોળી કે ઠાકરડાને દરવાજો સાચવવો ફાવે જ નહિ. મેં બધાને તાવી જોયા. છેવટે પઠાણ વગર ન જ ચાલ્યું. બાકી મને અંદરખાનેથી એમ તો ખરું જ કે મુસ્લિમો સંગઠિત થાય તો હિંદુઓએ શા માટે સંગઠન ન કરવું ?'
ધીમે ધીમે ચા પીવાની ક્રિયા પૂર્ણ થઈ. શરદે સરસ સિગારેટ કાઢી ગૌતમ પાસે ધરી, અને તેણે ના પાડી એટલે કલામય ઢબે સિગારેટ લેઈ સળગાવી પીતાં પીતાં શરદે કહ્યું : ‘મને મુસાફરીમાં આની ટેવ પડી ગઈ. તું જાણે છે, કૉલેજમાં હું કદી પીતો નહિ.’
સમાજવાદને ઉદ્યોગની દુનિયામાં ઉતારવાનાં સ્વપ્ન સેવનાર યુવકને ઉદ્યોગની દુનિયા જ ગળી ગઈ. સમાજવાદ હજી કલ્પનાના વાતાવરણમાં જ રહ્યો !
શરદ ઊભો થયો. ધનવાનોના દીકરાઓ જ્યારે વ્યવસ્થા હાથમાં લે છે ત્યારે બહુ જ કામગરા હોવાનો દેખાવ કરી શકે છે. ગૌતમ પણ ઊભો થયો.
‘હું થોડા કાગળો પતાવી નાખું. તું અહીં બેસ અગર મારી નાની લાઈબ્રેરીમાં. પછી આપણે સાથે નીકળીએ. બોલ, તારો શો કાર્યક્રમ છે ?' શરદે પૂછ્યું.
‘મારે કશો જ કાર્યક્રમ નથી. માત્ર આજ રાતની ગાડીમાં હું મારે ગામ જઈ આવીશ....'
'તને ખબર તો હશે જ કે, તારી બહેનો અહીં જ છે.'
‘અહીં ? એટલે ?'
- તને કોઈએ ખબર જ નથી આપી ?’
‘ના. શાની ?’
‘તારા પિતાના મૃત્યુ પછી...'
ગૌતમ એકાએક નીચે બેસી ગયો. પિતાને અને બહેનોને મળવા તે પહેલી ગાડીની તક શોધતો હતો. બહેનો આ શહેરમાં જ હતી એ આશ્ચર્યજનક વાત તેણે સાંભળી; એટલું જ નહિ, એણે સ્વપ્નને પણ ખ્યાલ નહિ કર્યો હોય એવો પિતાના મૃત્યુનો બનાવ પણ બની ગયો ! એ વાત સાચી હોય ખરી ? શરદ જૂઠું બોલતો હોય, એને ખોટી ખબર મળી હોય -
પરંતુ આવી ખબરો ખોટી હોતી જ નથી.
‘હું બહુ દિલગીર છું. મને લાગ્યું કે તને ખબર તો મળી જ હશે.’ શરદે તેની પાસે બેસી કહ્યું.
થોડી ક્ષણ કપાળે હાથ મૂકી ગૌતમ બેસી રહ્યો. તેના હૃદયે વિચાર કરવાની પણ ના પાડી. તંગ બની ગયેલા હૃદયમાં અશ્રુની કુમાશને પણ સ્થાન ન હતું. દસપંદર ક્ષણ વીત્યે ગૌતમે હૃદય ઉપર જીત મેળવી અને આગળની હકીકત સાંભળવા તૈયારી બતાવી.
‘મારી બહેનો ક્યાં છે ?’
‘રાવબહાદુરને ઘેર સુનંદાને અનિલ સાથે પરણાવી દીધી, અને બંને બહેનો ત્યાં જ રહે છે.'
અહીં પણ નિરાશા ! જે અનિલ પ્રત્યે ગૌતમને તિરસ્કાર હતો તે જ અનિલ તેનો નજીકમાં નજીકનો સંબંધી બની ગયો !
શરદે કાગળો જોવાનું જરા મુલતવી રાખ્યું અને ધીમે ધીમે તેના કુટુંબનો ઇતિહાસ ટૂંકામાં કહ્યો.
ગૌતમને સજા થઈ તે દિવસે ગૌતમના પિતા વિજયરાય શહેરમાં આવ્યા હતા. રાવબહાદુર નાનુભાઈ વિજયરાયના બાળમિત્ર હતા. વિજયરાયે નોકરી લેઈ લીધી અને તેઓ કારકુન રહ્યા. નાનુભાઈ શહેરમાં આવ્યા અને 'બિઝનેશ’માં પડી રાવબહાદુર થયા. છતાં બંનેએ સાથે જ ગરીબી ભોગવી હતી. એટલે તેમના અંગત સંબંધ અમુક અંશની મર્યાદામાં સચવાઈ રહ્યા હતા. અનિલની જોડે સુનંદાનાં લગ્ન કરવાની વાત વર્ષોથી ચાલ્યા કરતી હતી અને તેમાંયે ગૌતમને સજા થયા પછીના આઘાતમાં પથારીવશ બનેલા વિજયરાયે પોતાના મૃત્યુ પછી પુત્રીઓનો એકે આધાર ન જોતાં કાલાવાલા કરી અનિલ અને સુનંદાનાં લગ્ન કરી નાખ્યાં. ગૌતમ જેમ અનિલને તિરસ્કારતો હતો. તેમ અનિલ ગૌતમને તિરસ્કારતો હતો, પરંતુ તે છૂપી રીતે. જાહેર ઝઘડામાં તે એક ક્ષણ ઊભો ન રહે એવો ભીરુ હતો. ગૌતમને કેદમાં જવાથી મળેલી તત્કાલીન પ્રસિદ્ધિ તેને ખૂંચતી હતી. અને સુનંદા સાથેના લગ્નમાં ગૌતમ પ્રત્યેના છૂપા વેરને વાળવાનું સાધન ઊભું થાય છે એવી ઝેરી માન્યતાને વશ થઈ એણે લગ્નની બહુ ના ન પાડી; જોકે તેની દૃષ્ટિમાં કૉલેજની કૈંક કન્યાઓ ગોઠી ગઈ હતી ! વળી સુનંદાનો દેખાવ કાંઈ ખરાબ ન હતો. સુનંદાનું લગ્ન થયું અને ભગ્નહદથી વિજયરાય મૃત્યુ પામ્યા. અલકનંદાને બીજે જવાનું સ્થાન રહ્યું ન હતું; સુનંદા પાસે જ તે રહેતી હતી.
કેદખાને નૂર મરી ગઈ એ રાત્રે તેને કોઈનું દુ:ખમય મૃત્યુ સ્વપ્નમાં દેખાયું હતું એમ અત્યારે તેને યાદ આવ્યું. પિતાના મૃત્યુનો એ સંદેશ તો નહિ હોય ? ગૌતમ વહેમી બન્યો. જાગૃત જીવન પડઘા સ્વપ્ન પાડી શકે છે એમ તેની ખાતરી થઈ. પિતા વિષે તો હવે બીજું પૂછવાનું રહ્યું નહિ. બહેનોની જ ખબર કાઢવાની રહી.
‘બંનેને ફાવે છે ખરું ?’ ગૌતમે પૂછ્યું.
'Well ! ઠીક છે. અનિલને તો તું જાણે છે.’ શરદે કહ્યું.
‘તો હું તને કામ કરવા દઉં.’
‘ક્યાં જઈશ ?' ‘બહેનોની પાસે...'
‘મારી કાર લેઈ જા.' કહેતાં કહેતાં બંને જણ, ઓફિસમાં આવ્યા અને ટેલિફોનની ઘંટડી ખણખણી.
શરદે રિસીવર હાથમાં લીધો :
'હા જી... હું શરદ, વાંચી ગયો...બરાબર છે, પણ એક વાત રહી ગઈ... મજૂર બાળકોને રમવા માટે એક ફૂટબોલ પણ આપ્યો. કોંગ્રેસને બે બાજુએ રમવું છે... સમાજવાદમાં હું જેટલું સમજું છું એટલું બીજો કોઈ... હા હા... રાતપાળી વગર કેમ ચાલે ? લઢાઈના સામાનની વરદી છે. સહકાર કરીને સરકાર બનવું એમાં હું માનું છું. બીજું કોઈ જ મારી પાસે નથી, માત્ર મારો મિત્ર છે ગૌતમ...હા. આજે જ છૂટ્યો...તમે ઓળખો છો ?... જરૂર મોકલું... પછી વાત કરીએ... જય જય !’
શરદમાં કેટલું વ્યાવહારિક ડહાપણ, સ્વભાન અને ચાલાકીભરી આવડત આવી ગયાં હતાં તેની માનસિક નોંધ પણ ગૌતમ કરતો જ હતો. એક વાત નક્કી થઈ ગઈ. લાખોનો અંગત નફો મેળવ્યા પછી દેશહિતની વાત કરનાર લબાડોના વર્ગમાં તે બેસી ગયો હતો.
શરદે ઘંટડી વગાડી. ચપરાસી આવ્યો.
‘સાહેબને માટે મારી કાર કાઢો.' શરદે કહ્યું અને ચપરાસી ઝડપથી બહાર ગયો. ગૌતમમાં ‘સાહેબ’ કહેવા જેવું કશું તત્ત્વ ચપરાસીને દેખાયું નહિ.
'કારની શી જરૂર છે ?’ ગૌતમે કહ્યું.
‘અરે લેઈ જા ને ! એને કરવાનીયે શું ?'
‘મને એ ટેવ પોસાય નહિ.’
‘એમાં વળી ટેવ શાની ? અને જે થોડી રકમની જરૂર હોય તો મને કહેજે. અમારી મિલોના લેબર ઓફિસરની જગા તારે માટે જ મેં રાખી મૂકી હતી; પણ તે અરવિંદને હાલમાં જ આપી. એ પણ ડૂબતો માણસ છે.’
'સારું કર્યું. મારે જગા કે રકમ કાંઈ ન જોઈએ. અરવિંદ આઈ. સી. એસ. ન થયો ?'
'ના ભાઈ. વિલાયત જઈ ફસાઈ પડ્યો. એક મડમ પરણી લાવ્યો છે.'
બંને જણ વાતો કરતા કરતા કાર પાસે આવી પહોંચ્યા હતા. ઑફિસના માણસો આશ્વર્ય પામ્યા. આ વિચિત્ર દેખાવના માણસને રોક્યો નહિ એ જ સારું થયું એમ બધાયને લાગ્યું. કોઈ જૂનો મિત્ર જૂના નોકરો ઉપર આવી બેસી જશે એવી ભીતિ નવા રાજા અને નવા શેઠિયાઓની કારકિર્દીમાં સહુને લાગે છે.
ગૌતમને કારમાં બેસાડી બારણું બળપૂર્વક બંધ કરી બહારથી બારીમાં ડોકું નાખી શરદે કહ્યું :
‘બને તો પહેલો ‘ગરવી ગુજરાત’માં જા.’
'કેમ ?'
'તને એના તંત્રી યાદ કરે છે.'
'મને ક્યાંથી ઓળખે ?'
‘ખબર નથી. પણ તને આગ્રહપૂર્વક બોલાવ્યો છે. બીજે ક્યાંય રહેવાનો ન હોઉ તો બંગલે આવજે. ચાર દિવસ મારી સાથે રહીશ તો મને સારું લાગશે.'
‘ફરી કોઈ વાર આવીશ.'
‘લે આ નાની સરખી રકમ, પાછી લેવાની નથી. પચાસમાં કશું થાય નહિ, છતાં...'
'મારે કાંઈ ન જોઈએ.' કહી શરદનો લંબાવેલો હાથ ગૌતમે ઠેલ્યો.