તુલસી-ક્યારો/મરતી માએ સોંપેલો
| ← ક્યાં ગઈ પ્રતિભા! | તુલસી-ક્યારો મરતી માએ સોંપેલો ઝવેરચંદ મેઘાણી |
એ બરડો → |
આ પ્રકરણને આપ અહીં સાંભળી પણ શકો છો. |
મોટરગાડી અને ઘોડાગાડીની વચ્ચે પટકાઈ પડેલી સાઈકલનો કુચ્ચો થઇ ગયો હતો, ને તેની આગળ જે સાઈકલ-સવાર છોકરો પછડાયો હતો તેના માથામાં ઊંડો ચીરો પડી લોહીધાર ચાલી હતી. એ લોહી નીકના પ્રવાહની ઝપટમાં ઓચીંતાં આવી પડેલાં કીડી મંકોડા અંદર તરફડતાં તરફડતાં બહાર નીકળવા ફાંફાં મારતાં હતાં.
પડેલા છોકરાની આસપાસ ચોપડીઓ વેરાઇ ગઈ હતી. ખુલ્લી પડેલી ચોપડીઓનાં ઉઘાડાં પાનાંમાં કોઇ ઠેકાણે કવિતા હતી, કોઇકમાં ઝાંસીની રાણી લક્ષ્મીબાઇનું તલવારધારી ચિત્ર હતું, તો ત્રીજી ચોપડી ગણિતના કોઈક વિચિત્ર કોયડાવાળું પાનું ખુલ્લું કરી પડી હતી. એક ચોપડી તો હજુ ય એ પડેલા કિશોરની બગલમાં દબાયેલ હતી.
'ચાલવને તું તારે.' એમ કંચન કહેવા ગઇ, ત્યાં તો લોકોએ છોકરાના ઊંધા પડેલા દેહને ચતો કર્યો. પછી કંચન 'ચલાવને' ન કહી શકી. એણે ચહેરો ઓળખ્યો. 'બા'કાર યાદ આવતાં અને ચહેરો પ્રકટ થતાં એણે પોતાની સામે ચગદયેલો પડેલો દેવુ દીઠો. એની આંખોના ડોળા ફાટ્યા. એ નીચે ઊતરી. દેવુના હોઠ વચ્ચે હજુ ય જાણે 'બા' શબ્દ, અધૂધડા દ્વારના ઊંબરમાં ઊભેલા કોઇ નાના બાળ શો, થોડુંક અંતર રાખી રહ્યો હતો. મોં બંધ થવાની વેળા નહોતી રહી. એની આંખો બિડાઇ ગઇ હતી. બાળક બેભાન બન્યો હતો.
એ દેવુને તપાસવા નીચે વળી. એની સફેદ સાડીની સોનેરી કિનાર લોહીનીનીકમાં ઝબકોળાઇ.
લોકોના ટોળામાંથી બોલાશ ઊપડ્યા -
'આ બાઈનો કોઈક લાગે છે. બિચારો વિદ્યાર્થી લાગે છે.'
'નવો આવ્યો હશે શહેરમાં. સાઈકલ ખોટી બાજુ હાંકતો હતો.'
'મેં મારી દુકાનમાંથી બેઠે બેઠે જોયું ને, એ ગાડીની બાજુએ ચડી આ બેનને કાંઇક કહેવા ગયો.'
'શું ભણતો હતો છોકરો ? ક્યાંથી, બહારગામથી આવો છો બાઇ?'
'આ રહી અંગ્રેજી ચોપડી ત્રીજી.' એક માણસે વેરાયેલી ચોપડીઓમાંના એક ઉઘાડા પાઠ્યપુસ્તક પર વાંચવા માંડ્યું. 'ને નામ પણ છે. દેવેન્દ્ર વીરસુત દવે. ખાનપુર.' એણે વાંચ્યું.
મોટરવાળાએ પોતાની મોટરમાં એ મૂર્છિત દેહને મુકાવરાવ્યો. એણે કંચનને પૂછ્યું 'તમારો છે ને ? ચાલો જલદી ઇસ્પિતાલે પહોંચીએ.'
કંચન પાછલી આખી બેઠકમાં દેવુના મૂર્છિત દેહને ખોળામાં લઈ ગુમસુમ બેસી ગઈ ને મોટર માલિકે આગળની બેઠકમાં બેસી પાછળ જોતો જોતે પ્રશ્નો પૂછવા માંડ્યું, 'એ તમારો પુત્ર છે ? કે કદાચ નાનો ભાઈ હશે ?'
કંચનના મોં પર વધુ તપાસતાં એને લાગ્યું કે બાર વર્ષનો પુત્ર આવડી સ્ત્રીને ન હોઇ શકે. કંચન કશો જવાબ આપ્યા વગર દેવુના મોં પરથી લોહીભીની માટી લૂછતી હતી. ને સાથે સાથે એની નજર દેવુની ચોપડીઓ પર ભમતી હતી. ચોપડીઓ એને દેવુના મોં કરતાં વધારે જીવતી લાગતી હતી. ચોપડીઓ દેખી એની આંખોમાં પાણી આવતાં હતાં. ચોપડીઓના હાંસીઆ પર સુંદર ફૂલગોટા ચીતરેલા હતા. કોઈ કોઈ ખૂણે કોઈ સ્ત્રીમુખની અણઘડ રેખાઓ ખીંચેલી હતી.
ઇસ્પિતાલ આવી ગઈ. ઝોળી (સ્ટ્રેચર)માં દેવુનું શરીર ઓપરેશન-થીએટરની અંદર લેવાયું ને ડોકટરે તેને તપાસ કરીને તરત કહ્યું, 'લમણાનો ભાગ જોખમાયો છે. એટલે ટેભા જલદી લેવા પડશે એ માટે વાઢકાપ પણ કરવી પડશે...' એમ બોલતે બોલતે એણે ઊંચે જોઈ પૂછ્યું :'કોણ છે આની સાથે ?'
'આ કોઇક બેન છે.' મોટરના માલિકે કંચનને બતાવી.
'ઓ....હો' ! તમને તો હું ઓળખું છું.' કહેતા ડૉક્ટરે કંચનને વધુ વિમાસણમાં પાડી. કંચન કશો જવાબ નહોતી દઈ શકતી. 'આ કોણ છે, તમારો કોઈ સગો છે ? ટેલીફોન કોઇને કરવો છે ? જલદી કરો, હાં કે ?'
એમ કહેતા જ એ બાંયો ચડાવી હાથ ધોતા ધોતા હથિયારોને શુદ્ધ કરવા ગરમ પાણી મુકાવવા ને બીજી સૂચનાઓ છોડવા લાગ્યા.
ને કંચન હજુ ય બાઘોલા જેવી એ આરસના મેજ પર સુવાડેલા અચેતન દેહ તરફ જોઇ રહી હતી.
'આખરે એ મૂકી દીધેલ ટેલીફોન ફરી વાર આજને આજ જ જોડવો પડશે ? પણ હું શું કરીશ ? કોને કહીશ ? મેં આ બાળકને ચગદાવી નાખ્યો એમ જ મનાશે તો ?' બાવળની સાંકડી કાંટાળી ઝાડીમાં ચાલતા મુસાફરને શરીરે ઉઝરડા ચાલે તેમ કંચનના વિચારો ચાલ્યા.
મુંઝાતી એ ટેલીફોન પર ગઇ ને એણે નંબર જોડ્યો. પાડોશી શેઠઘરના કોઇ કુટુંબીએ પૂછ્યું, 'કોણ છો ? કોનું કામ છે ?'
પલવાર એ બોલી ન શકી. પછી કહ્યું 'તમારી પાડોશમાં પ્રોફેસર રહે છે.....'
'હા, તેનું શું છે? તમે કોણ છો ?'
'ઇસ્પિતાલનું માણસ છું. એન કહોને જલદી ઇસ્પિતાલે આવે.'
'કેમ ?'
'એનો પુત્ર દેવેન્દ્ર ચગદાઇ ગયો છે-' આંહીં કંચને ટેલીફોન છોડી દીધો. કેમ કે એનો કંઠ રૂંધાતો હતો.
હિંમત કરીને એ ઓપરેશન-હૉલને બારણે ઊભી રહી. ડૉક્ટરે ધોયેલાં દેવુનાં લમણાં પર એણે જખમ દીઠો. મોટરના મડ-ગાર્ડે એનું લમણું ચીરી નાખ્યું હતું. ને લોહી બંધ થવાને પરિણામે એ ઊંડો ઘા વધુ ભયાનક ભાસતો હતો. અને દેવુના લલાટનો વિશાળ પટ વધુ વિશાળ લાગતો હતો. એ કપાળ પર લાંબા કેશની લટો નહોતી. એ કાઠિયાવાડમાં રહેતો ત્યાં સુધી એને ઝીણા વાળ કરાવી માથું બને તેમ ચોખ્ખું ને હળવું રાખવાની ટેવ હતી. અમદાવાદ આવ્યે પાંચ મહિના વીત્યા હતા, પોતે બાઈસિકલ શીખી જઇને નિશાળે બાઈસિકલ પર જતો થયો હતો, કોટ અને પાટલુન પણ પહેરતો, પણ વાળ લાંબા નહોતો વધારતો. ને એના મોંની ભરાવદાર સુંદરતાને ને સ્વચ્છ કાંતિને કેશના શણગારની જરૂર પણ ક્યાં હતી ? એનું ખરું રૂપ એની પાણીદાર આંખોમાં ઝલકતી મોતી જેવી કીકીઓમાં હતું. એ રૂપ જોવાની નિરાંત કંચનને કઢંગી વેળાએ મળી. 'બા' ઉચ્ચાર એણે આ છ મહિનામાં બીજી વાર સાંભળ્યો હતો, પહેલી વાર એ રાતરાણીના ઝાડને છાંયે પેલી કાળમુખી રાત્રિએ બોલ્યો હતો 'બા'; ને બીજી વાર એ બોલવા આવ્યો હતો પણ બોલી નહોતો શક્યો - ગુજરાતના પેલા ગામમાં.
બારણા પાસે લપાતી લપાતી કંચન ઘડીક દેવુના દેહ સામે ને ઘડીક ઇસ્પિતાલના દરવાજા સામે જોતી હતી. વીરસુત આવતો હશે : હમણાં આંહીં મોટર લાવીને ઊભી રાખશે : મેં દિવસો સુધી મારા હાથે ચલાવેલી જ એ મોટર હશે !
એ મને આંહીંથી હટી જવાનું કહેશે તો ? કહેશે કે તારે આ છોકરાના મૃત્યુ સાથે શી નિસ્બત છે, તો ? એનો ચીડિયો, ઊતરી ગયેલો, શંકાશીલ આંખોએ અળખામણો બનેલો ચહેરો ક્યાં ! ને ક્યાં આ એના જ બાળકની મુખમુદ્રા !
પણ એનું ધ્યાન જ્યારે આમ તેના પરિચિત રંગની મોટરની રાહમાં હતું, ત્યારે ઈસ્પિતાલની લાંબી પરશાળ ઉપર એક ડોસો ઊપડતે પગલે આવતો હતો તે એને કળાયું નહિ. ડોસો છેક પાસે, તે ઑપરેશન-રૂમના દરવાજા પાસે આવી પહોંચ્યો, ને એણે પૂછ્યું-કોને પૂછ્યું એ પ્રશ્ન મહત્વનો નહોતો - જે કોઈ ઊભું હોય તેને પૂછ્યું : 'ક્યાં છે દેવુ ? ક્યાં છે...'
પૂછતાં પૂછતાં જ એણે સહેજ આડે જોઇ ઊભેલી કંચન તરફ જોયું ને કંચન કેવળ યંત્રની પૂતળી જવાબ આપે તેમ બોલી નાખ્યું, 'અંદર છે.'
એ ડોસા હતા દેવુના દાદાજી. એના માથા પર કાળી ટોપી હતી. શરીર પર પહેરંણ અન પહેરણ પર એક બગલથી બીજા ખભા સુધી લપેટેલી પછોડી : હાથમાં સીસમની લાક્ડી. કપાળે ત્રિપુંડ : ત્રિપુંડ નીચે સળવળતી કરચલીઓ.
'અંદર છે.' કહેનારી એ યુવાન સ્ત્રી પરથી ડોસાની નજર ઝપટમાં ફરી ગઇ ને એ પરિચિત ચહેરો કોનો છે તેટલી યાદ આવે તે પહેલાં તો એણે દેવુના દેહને ટેબલ પર દીઠો. જોતાં વેંત એણે હાક દીધી, 'કાં બેટા, કેમ છે ? શું થયું ?'
દેવુ બેભાન હોવાની એને ક્યાં ખબર હતી ? ડોક્ટરે નાકે આઅંગળી મૂકીને એને ચ્પ રહેવા કહ્યું.
'તમે કેમ ?' બાંયો ચડાવી હાથમાં શસ્ત્ર લેતા ડોક્ટરે આ વૃદ્ધને ઓળખ્યા નહિ; 'તમારે આ શું થાય ?'
'મારો પૌત્ર.' એટલો ઉચ્ચાર જ આ વૃદ્ધ પુરુષના શિક્ષક-સંસ્કારને ઓળખાવવા બસ હતો.
ડોસા નજીક જઇ દેવુના હાથને પોતના હાથમાં લેવા લલચાયા, પણ ઓચીંતું એને પોતાના વર્તનનું ગેરવ્યાજબીપણું ખ્યાલમાં આવ્યું. એની આંખો, આટલા સ્પર્શની રજા માગતી, ડોક્ટર તરફ ફરી. ડોક્ટરે હસતે હસતે કહ્યું :
'અડકી શકો છો. ચિંતા કરશો નહિ. બ્રેઇન પર અસર થઈ જણાય છે. માટે એ મારે ખોલવુંપડશે. પણ ચિંતા ન કરશો. તમે કોણ, પ્રોફેસર વીરસુતના પિતા થાઓ છો ?'
એ પ્રશ્નમાં ડોક્ટરનો અવાજ આ વૃદ્ધ પ્રત્યે સન્માનવૃત્તિ દાખવી રહ્યો. કાઠિયાવાડની શાળાનો એક સાધારણ પેન્શનર માસ્તર, પોતાના સ્વજનની આ દશા સામે જે ધૈર્ય દાખવી રહ્યો હતો તે ધૈર્યે એના વ્યક્તિત્વને એની સન્માનપાત્ર ભવ્યતા દીધી. ડોસાએ માથું હલાવ્યું ને કહ્યું 'મારો આ પૌત્ર છે. અમે દેશમાં હતા, દીકરાએ આગ્રહ કરી આંહીં આણ્યાં. મારો દેવુ સાઇકલે ચડી સ્કૂલે જતો. ભૂલ કરે તેવો તો નહોતો. હરિ જાણે શું થયું ?'
'પેલાં બેનને બધી ખબર છે. એ સાથે જ હતાં. આપ હવે બહાર બેસો. હું ઓપરેશન શરૂ કરૂં છું, ફિકર ન કરશો. આપ કેટલા પ્રશાન્ત છો ! બીજા હોત તો દરવાજેથી રોકકળ કરતા આવત, બ્રેવ મેન !'
ડોસાનું માથું નીચે ઢળ્યું હતું એટલે એની પાંપણો પલળેલી હતી તે કોઇને દેખાયું નહિ. એ બહાર નીકળી ગયા. ઘડીક એણે સીસમની લાકડી પર ટેકો લઈ આંખો બીડી રાખી. પછી એણે પોતાની જમણી બાજુએ મોં અદીઠ રાખીને ઊભેલી કંચન તરફ જોયું.
ઘરમાં કંચનનો ચહેરો કદી જોયો નહોતો. જોયો હતો ફક્ત ગુજરાતના પેલા ગામની જાહેરસભાના વ્યાસપીઠ પર. પણ સભાસ્થાનોમાં દીઠેલા ચહેરાનાં દમામ અને દીપ્તિ ઔર હોય છે.વ્યાસપીઠો વામનોને ને વેંતીઆંને વિરાટરૂપે બતાવી જનતાની આંખોમાં જાદુ આંજતાં હોય છે. બુઢ્ઢાની યાદદાસ્તમાં કેટલાક અસ્પષ્ટ સળવળાટો થયા પણ એ યાદદાસ્તના સ્ક્રૂને બુઢ્ઢાપાએ તેમ જ કૌટુંબિક દુઃખોએ કંઇક ઢીલા પાડ્યા હતા. એણે બીતે બીતે, શરમાતે શરમાતે, ઉપકારભાવ દાખવતા શબ્દોમાં કહ્યું 'આને આંહી તમે લઈ આવ્યાં બાપા ! તમારું કલ્યાણ થજો બેટા ! ક્યાંથી ઊંચક્યો ? કેમ કરતાં પડી ગયો ? તમારી કૃપા થઈ બાઈ !'
સસરાના આ શબ્દોમાં કંચનને વ્યંગ લાગ્યો. સસરાએ પોતાને ઓળખી નથી, સસરા કેવળ ત્રાહિત ભાવે જ આ આભાર માની રહેલ છે, એ કંચન શાની સમજે ? એણે પોતાનું મોં વિશેષ પાછળ ફેરવી લીધું ને ભાંગ્યાં તૂટ્યાં વેણ ઉચ્ચાર્યાં :'કાળુપુર પાસે, મારી ગાડી ને બીજી મોટર વચ્ચે -મને શો ખ્યાલ-મારી ગાડીને ઝાલીને આવતા હતા-'
'કાંઇ નહિ બાઇ ! તમારો એમાં શો દોષ ? દોષ તો અમારાં પ્રારબ્ધનો. તમારી આશિષ દેજો - એ જીવશે- જીવી જશે મારો દેવ. મારો તો દેવ છે દેવ, બાપા ! બીજું તો કંઈ નહિ, એને મા નથી. એ પણ એક રીતે સારૂં જ છે હો બેટા ! માનું હૈયું આવા ટાણે ફાટી જ પડત ના !'
આ શબ્દોમાં કંચનને વ્યંગ વધતો લાગ્યો. પણ આ વ્યંગ એવો હતો જેની સામે ધિઃકાર ન જાગી શકે. આ વ્યંગમાં કરુણતા અને લાચારી હતી.
'એની માએ મરતે મરતે મને સોંપ્યો'તો!' ડોસા હવે જે બોલતા હતા તે જાણે કંચનને સંભળાવવા નહિ પણ પોતાનાં હૈયાનાં પડો ઉખેળી, તેની નીચે બધું સલામત છે કે કેમ તે તપાસી જોવા બોલતા હતા : 'દેવની બાએ પથારીએ પડ્યાં પડ્યાં, મને પાસે બોલાવી, પોતે પોતાનું મોં ઢાંકી રાખીને જ મને કહ્યું હતું કે બાપુજી, તમારો પગ મારા ખાટલા માથે લાવો, હું કહું છું ને, તમ તમારે મૂકો મારા ખાટલા માથે તમારો જમણો પગ : પરાણે મુકાવીને પછી એ માંડ માંડ મારા પગને અડકી'તી, બે હાથ જોડીને પગ અડકાડી રાખ્યા'તા : પછી કહ્યું'તું કે બાપુજી, દેવુની પળોજણ એમને, તમારા પુત્રને ન સોંપવી હો-આહા ! 'પુત્ર' શબ્દ એ મરતી મરતી પણ જેવા શુદ્ધ બ્રાહ્મણોચિત ઉચ્ચારે બોલી'તી ! બોલી'તી કે તમારા પુત્રને પૂરું ભણવા દેજો, ને એ ભણી રહે તે પછી પણ બાપુજી ! એમના નવા સંસાર પર દેવુનો ભાર નાખતા નહિ. બાપુજી, કોઈ બાપડી કોડભરી આવે તેને પારકા છોકરાની પળોજણ ન ભળાવાય. એને બાપડીને આવતાં વેંત હાથે પગે બેડી પડ્યા જેવું થાય હો બાપુજી ! એને પરણ્યાનો લા'વો શો ? ને એ બાપડી ગમે તેટલો સાચવશે તોય એનું ગણ્યામાં નહિ આવે, દેવનું આંખમાથું દુઃખશે તો એને બાપડીને-નવી આવનારને લોકો પીંખી મારશે. માટે બાપુજી ! તમારા પુત્રને ને નવી આવનારને દેવલાની પળોજણમાં ન પાડજો. નહિ પાડોને ? તમારી ચરણરજ લઇને કરગરું છું કે નહિ પાડોને ? તમે જ સાચવશોને બાપુજી ! - લો આમ કહીને એની મા ભેળવી ગઇ છે મને. એટલે જ મારા પેટમાં ફાળ પડે છે. તમે મને ને મારા દેવુને આશિષ દેજો હો બાઇ ! ને તમે બાપુ, હવે શીદ ખોટી થાઓ છો ? પધારો બેટા, તમારો શો અપરાધ ?'