નીતિશતકમ્ - ભર્તૃહરિ
| નીતિશતકમ્ - ભર્તૃહરિ ભર્તૃહરિ |
દિક્કાલાદ્યનવચ્છિન્નાનન્તચિન્માત્રમૂર્ત્તયે|
સ્વાનુભૂત્યેકમાનાય નમ: શાન્તાય તેજસે||૧||
યાં ચિન્તયામિ સતતં મયિ સા વિરક્તા સાઽપ્યન્યમિચ્છતિ જનં સ જનોઽન્યસક્ત:|
અસ્મત્કૃતે તુ પરિતુષ્યતિ કાચિદન્યા ધિક્તાઞ્ચ તઞ્ચમદનઞ્ચ ઇમાઞ્ચ માઞ્ચ||૨||
અજ્ઞ: સુખમારાધ્ય: સુખતરમારાધ્યતે વિશેષજ્ઞ:|
જ્ઞાનલવદુર્વિદગ્ધં બ્રહ્માઽપિ તં નરં ન રઞ્જયતિ||૩||
પ્રસહ્યમણિમુદ્ધરેન્મકરવક્ત્રદંષ્ટ્રાન્તરા-ત્સમુદ્રમપિસન્તરેત્પ્રચલદૂર્મિમાલાકુલમ્|
ભુજઙ્ગમપિ કોપિતં શિરસિ પુષ્પવદ્ધારયે-ન્ન તુ પ્રતિનિવિષ્ટમૂર્ખજનચિત્તમારાધયેત્||૪||
લભેત સિકતાસુતૈલમપિ યત્નત: પીડયન્ પિબેચ્ચમૃગતૃષ્ણિકાસુ સલિલં પિપાસાર્દિત:|
કદાચિદપિ પર્યટઞ્છશવિષાણમાસાદયે-ન્ન તુ પ્રતિનિવિષ્ટમૂર્ખજનચિત્તમારાધયેત્||૫||
વ્યાલં બાલમૃણાલતન્તુભિરસૌ રોદ્ધું સમુજ્જૃમ્ભતે છેત્તું વજ્રમણિઞ્છિરીષકુસુમપ્રાન્તેન સંનહ્યતે|
માધુર્યંમધુબિન્દુનારચયિતું ક્ષારામ્બુધેરીહતે નેતું વાઞ્છતિ ય: ખલાન્પથિસતાંસૂક્તૈ: સુધાસ્યન્દિભિ:||૬||
સ્વાયત્તમેકાન્તગુણં વિધાત્રા વિનિર્મિતં છાદનમજ્ઞતાયા:|
વિશેષત: સર્વવિદાં સમાજે વિભૂષણં મૌનમપણ્ડિતાનામ્||૭||
યદા કિઞ્ચિજ્જ્ઞોઽહં દ્વિપ ઇવ મદાન્ધ: સમભવં તદા સર્વજ્ઞોઽસ્મીત્યભવદવલિપ્તં મમ મન:|
યદા કિઞ્ચિત્કિઞ્ચિદ્બુધજનસકાશાદવગતં તદા મૂર્ખોઽસ્મીતિ જ્વર ઇવ મદો મે વ્યપગત:||૮||
કૃમિકુલચિતં લાલાક્લિન્નં વિગન્ધિ જુગુપ્સિતં નિરુપમરસં પ્રીત્યા ખાદન્નરાસ્થિ નિરામિષમ્|
સુરપતિમપિ શ્વા પાર્શ્વસ્થં વિલોક્ય ન શઙ્કતે ન હિ ગણયતિ ક્ષુદ્રો જન્તુ: પરિગ્રહફલ્ગુતામ્||૯||
શિર: શાર્વં સ્વર્ગાત્પશુપતિશિરસ્ત: ક્ષિતિધરં મહીધ્રાદુત્તુઙ્ગાદવનિમવનેશ્ચાપિ જલધિમ્|
અધોઽધો ગઙ્ગેયં પદમુપગતા સ્તોકમથવા વિવેકભ્રષ્ટાનાં ભવતિ વિનિપાત: શતમુખ:||૧૦||
શક્યો વારયિતું જલેન હુતભુક્છત્રેણ સૂર્યાતપો નાગેન્દ્રો નિશિતાઙ્કુશેન સમદો દણ્ડેન ગોગર્દભૌ|
વ્યાધિર્ભેષજસઙ્ગ્રહૈશ્ચ વિવિધૈર્મન્ત્રપ્રયોગૈર્વિષં સર્વસ્યૌષધમસ્તિ શાસ્ત્રવિહિતં મૂર્ખસ્ય નાસ્ત્યૌષધમ્||૧૧||
સાહિત્યસઙ્ગીતકલાવિહીન: સાક્ષાત્પશુ: પુચ્છવિષાણહીન:|
તૃણં ન ખાદન્નપિ જીવમાન-સ્તદ્ભાગધેયં પરમં પશૂનામ્||૧૨||
યેષાં ન વિદ્યા ન તપો ન દાનં જ્ઞાનં ન શીલં ન ગુણો ન ધર્મ:|
તે મર્ત્યલોકે ભુવિ ભારભૂતા મનુષ્યરૂપેણ મૃગાશ્ચરન્તિ||૧૩||
વરં પર્વતદુર્ગેષુ ભ્રાન્તં વનચરૈ: સહ|
ન મૂર્ખજનસમ્પર્ક: સુરેન્દ્રભવનેષ્વપિ||૧૪||
શાસ્ત્રોપસ્કૃતશબ્દસુન્દરગિર: શિષ્યપ્રદેયાગમા વિખ્યાતા: કવયો વસન્તિ વિષયે યસ્ય પ્રભોર્નિર્ધના:|
તજ્જાડ્યં વસુધાધિપસ્ય કવયોઽપ્યર્થં વિનાપીશ્વરા: કુત્સ્યા: સ્યુ: કુપરીક્ષકા હિ મણયો યૈરર્ઘત: પાતિતા:||૧૫||
હર્ત્તુર્યાતિ ન ગોચરં કિમપિ શં પુષ્ણાતિ યત્સર્વદા હ્યર્થિભ્ય: પ્રતિપાદ્યમાનમનિશં પ્રાપ્નોતિ વૃદ્ધિં પરામ્|
કલ્પાન્તેષ્વઽપિ ન પ્રયાતિ નિધનં વિદ્યાખ્યમન્તર્ધનં યેષાં તાન્પ્રતિ માનમુજ્ઝત નૃપા: કસ્તૈ: સહ સ્પર્ધતે||૧૬||
અધિગતપરમાર્થાન્પણ્ડિતાન્માવમંસ્થા-સ્તૃણમિવ લઘુ લક્ષ્મીર્નૈવ તાન્સંરુણદ્ધિ|
અભિનવમદલેખાશ્યામગણ્ડસ્થલાનાં ભવતિ ન વિસતન્તુર્વારણં વારણાનામ્||૧૭||
અપિ ચ -અમ્ભોજિનીવનનિવાસવિલાસમેવ હંસસ્ય હન્તિ નિતરાં કુપિતો વિધાતા|
ન ત્વસ્ય દુગ્ધજલભેદવિધૌ પ્રસિદ્ધાં વૈદગ્ધ્યકીર્તિમપહર્તુમસૌ સમર્થ:||૧૮||
કેયૂરાણિ ન ભૂષયન્તિ પુરુષં હારા ન ચન્દ્રોજ્જ્વલા
ન સ્નાનં ન વિલેપનં ન કુસુમં નાલઙ્કૃતા મૂર્ધજા:|
વાણ્યેકા સમલઙ્કરોતિ પુરુષં યા સંસ્કૃતા ધાર્યતે
ક્ષીયન્તે ખલુ ભૂષણાનિ સતતં વાગ્ભૂષણં ભૂષણમ્||૧૯||
વિદ્યા નામ નરસ્ય રૂપમધિકં પ્રચ્છન્નગુપ્તં ધનં
વિદ્યા ભોગકરી યશ:સુખકરી વિદ્યા ગુરૂણાં ગુરુ:|
વિદ્યા બન્ધુજનો વિદેશગમને વિદ્યા પરં દૈવતં
વિદ્યા રાજસુ પૂજિતા ન તુ ધનં વિદ્યા વિહીન: પશુ:||૨૦||
ક્ષાન્તિશ્ચેદ્વચનેન કિં કિમરિભિ: ક્રોધોઽસ્તિ ચેદ્દેહિનાં
જ્ઞાતિશ્ચેદનલેન કિં યદિ સુહૃદ્દિવ્યૌષધૈ: કિં ફલમ્|
કિં સર્પૈર્યદિ દુર્જના: કિમુ ધનૈર્વિદ્યાઽનવદ્યા યદિ વ્રીડા
ચેત્કિમુ ભૂષણૈ: સુકવિતા યદ્યસ્તિ રાજ્યેન કિમ્ ||૨૧||
દાક્ષિણ્યં સ્વજને દયા પરજને શાઠ્યં સદા દુર્જને
પ્રીતિ: સાધુજને નયો નૃપજને વિદ્વજ્જનેષ્વાર્જવમ્
શૌર્યં શત્રુજને ક્ષમા ગુરુજને નારીજને ધૂર્તતા
યે ચૈવં પુરુષા: કલાસુ કુશલાસ્તેષ્વેવ લોકસ્થિતિ:||૨૨||
જાડ્યં ધિયો હરતિ સિઞ્ચતિ વાચિ સત્યં માનોન્નતિં દિશતિ પાપમપાકરોતિ|
ચેત: પ્રસાદયતિ દિક્ષુ તનોતિ કીર્તિં સત્સંગતિ: કથય કિં ન કરોતિ પુંસામ્||૨૩||
જયન્તિ તે સુકૃતિનો રસસિદ્ધા: કવીશ્વરા:|
નાસ્તિ યેષાં યશ:કાયે જરામરણજં ભયમ્||૨૪||
સૂનુ: સચ્ચરિત: સતી પ્રિયતમા સ્વામી પ્રસાદોન્મુખ: સ્નિગ્ધં મિત્રમવઞ્ચક: પરિજનો નિક્લેશલેશં મન:|
આકારો રુચિર: સ્થિરશ્ચ વિભવો વિદ્યાવદાતં મુખં તુષ્ટે વિષ્ટપહારિણીષ્ટદહરૌ સંપ્રાપ્યતે દેહિના||૨૫||
પ્રાણાઘાતાન્નિવૃત્તિ: પરધનહરણે સંયમ: સત્યવાક્યં કાલે શક્ત્યા પ્રદાનં યુવતિજનકથામૂકભાવ: પરેષામ્|
તૃષ્ણાસ્રોતોવિભઙ્ગો ગુરુષુ ચ વિનય: સર્વભૂતાનુકમ્પા સામાન્ય: સર્વશાસ્ત્રેષ્વનુપહતવિધિ: શ્રેયસામેષ પન્થા:||૨૬||
પ્રારભ્યતે ન ખલુ વિઘ્નભયેન નીચૈ: પ્રારભ્ય વિઘ્નવિહતા વિરમન્તિ મધ્યા:|
વિઘ્નૈ: પુન: પુનરપિ પ્રતિહન્યમાના: પ્રારભ્યતુત્તમજના: ન પરિત્યજન્તિ||૨૭||
અસન્તો નાભ્યર્થ્યા: સુહૃદપિ ન યાચ્ય: કૃશધન: પ્રિયા ન્યાય્યા વૃત્તિર્મલિનમસુભઙ્ગેઽપ્યસુકરમ્|
વિપદ્યુચ્ચૈ: સ્થેયં પદમનુવિધેયં ચ મહતાં સતાં કેનોદ્દિષ્ટં વિષમમસિધારાવ્રતમિદમ્||૨૮||
ક્ષુત્ક્ષામોઽપિ જરાકૃશોઽપિ શિથિલપ્રાણોઽપિ કષ્ટાં દશા- માપન્નોઽપિ વિપન્નદીધિતિરપિ પ્રાણેષુ નશ્યત્સ્વપિ|
મત્તેભેન્દ્રવિભિન્નકુમ્ભકવલગ્રાસૈકબદ્ધસ્પૃહ:કિં જીર્ણં તૃણમત્તિ માનમહતામગ્રેસર: કેસરી||૨૯||
સ્વલ્પં સ્નાયુવસાવશેષમલિનં નિર્માંસમપ્યસ્થિ ગો: શ્વા લબ્ધ્વા પરિતોષમેતિ ન તુ તત્તસ્ય ક્ષુધાશાન્તયે|
સિંહો જમ્બુકમઙ્કમાગતમપિ ત્યક્ત્વા નિહન્તિ દ્વિપં સર્વ: કૃચ્છ્ગતોઽપિ વાઞ્છતિ જન: સત્ત્વાનુરૂપં ફલમ્||૩૦||
લાઙ્ગૂલચાલનમધશ્ચરણાવપાતં ભૂમૌ નિપત્ય વદનોદરદર્શનઞ્ચ|
શ્વા પિણ્ડદસ્ય કુરુતે ગજપુઙ્ગવસ્તુ ધીરં વિલોકયતિ ચાટુશતૈશ્ચ ભુઙ્ક્તૈ||૩૧||
સ જાતો યેન જાતેન યાતિ વંશ: સમુન્નતિમ્ |
પરિવર્તિનિ સંસારે મૃત: કો વા ન જાયતે||૩૨||
કુસુમસ્તબકસ્યેવ દ્વયી વૃત્તિર્મનસ્વિન:|
મૂર્ધ્નિ વા સર્વલોકસ્ય શીર્યતે વન એવ વા||૩૩||
સન્ત્યન્યેઽપિ બૃહસ્પતિપ્રભૃતય: સમ્ભાવિતા: પઞ્ચષા-સ્તાન્પ્રત્યેષવિશેષવિક્રમરુચી રાહુર્ન વૈરાયતે|
દ્વાવેવ ગ્રસતે દિનેશ્વરનિશાપ્રાણેશ્વરૌ ભાસ્કરૌ ભ્રાત:! પર્વણિ પશ્ય દાનવપતિ: શીર્ષાવશેષાકૃતિ:||૩૪||
વહતિ ભુવનશ્રેણિ શેષ: ફણાફલકસ્થિતાં કમઠપતિના મધ્યે પૃષ્ઠં સદા સ વિધાર્યતે|
તમપિ કુરુતે ક્રોડાધીનં પયોધિરનાદરા-દહહ મહતાં નિ:સીમાનશ્ચરિત્રવિભૂતય:||૩૫||
વરં પક્ષચ્છેદ: સમદમઘવન્મુક્તકુલિશ-પ્રહારૈરુદ્ગચ્છદ્બહલદહનોદ્ગારગુરુભિ:|
તુષારાદ્રે: સૂનોરહહ ! પિતરિ ક્લેશવિવશે ન ચાસૌ સમ્પાત: પયસિ પયસાં પત્યુરુચિત:||૩૬||
યદચેતનોઽપિ પાદૈ: સ્પૃષ્ટ: પ્રજ્વલતિ સવિતુરિનકાન્ત:|
તત્તેજસ્વી પુરુષ: પરકૃતનિકૃતિં કથં સહતે||૩૭||
સિંહ: શિશુરપિ નિપતતિ મદમલિનકપોલભિત્તિષુ ગજેષુ|
પ્રકૃતિરિયં સત્ત્વવતાં ન ખલુ વયસ્તેજસો હેતુ:||૩૮||
જાતિર્યાતુ રસાતલં ગુણગણસ્તસ્યાઽપ્યધો ગચ્છતા-ચ્છીલં શૈલતટાત્પતત્વભિજન: સંદહ્યતાં વહ્નિના|
શૌર્યે વૈરિણિ વજ્રમાશુ નિપતત્વર્થોઽસ્તુ ન: કેવલં યેનૈકેન વિના ગુણાસ્તૃણલવપ્રાયા: સમસ્તા ઇમે||૩૯||
તાનીન્દ્રિયાણિ સકલાનિ તદેવ કર્મ સા બુદ્ધિરપ્રતિહતા વચનં તદેવ|
અર્થોષ્મણા વિરહિત: પુરુષ: સ એવ ત્વન્ય: ક્ષણેન ભવતીતિ વિચિત્રમેતત્||૪૦||
અપિ ચ - યસ્યાસ્તિ વિત્તં સ નર: કુલીન:, સ પણ્ડિત: સ શ્રુતવાન્ ગુણજ્ઞ:|
સ એવ વક્તા સ ચ દર્શનીય:સર્વે ગુણા: કાઞ્ચનમાશ્રયન્તિ||૪૧||
દૌર્મન્ત્ર્યાન્નૃપતિર્વિનશ્યતિ યતિ: સઙ્ગાત્સુતો લાલના- દ્વિપ્રોઽનધ્યયનાત્કુલં કુતનયાચ્છીલં ખલોપાસનાત્|
હ્રીર્મદ્યાદનવેક્ષણાદપિ કૃષિ: સ્નેહ: પ્રવાસાશ્રયા- ન્મૈત્રી ચાપ્રણયાત્સમૃદ્ધિરનયાત્ત્યાગાત્પ્રમાદાદ્ધનમ્||૪૨||
દાનં ભોગો નાશસ્તિસ્રો ગતયો ભવન્તિ વિત્તસ્ય|
યો ન દદાતિ ન ભુઙ્ક્તે તસ્ય તૃતીયા ગતિર્ભવતિ||૪૩||
મણિ: શાણોલ્લીઢ: સમરવિજયી હેતિનિહતો મદક્ષીણો નાગ: શરદિ સરિત: શ્યાનપુલિના:|
કલાશેષશ્ચન્દ્ર: સુરતમૃદિતા બાલલલના સ્તનિમ્ના શોભન્તે ગલિતવિભવાશ્ચાર્થિષુ જના:||૪૪||
પરિક્ષીણ: કશ્ચિત્સ્પૃહયતિ યવાનાં પ્રસૃતયે સ પશ્ચાત્સમ્પૂર્ણો ગણયતિ ધરિત્રીં તૃણસમામ્|
અતશ્ચાનૈકાન્ત્યાદ્ગુરુલઘુતયાઽર્થેષુ ધનિના- મવસ્થા વસ્તૂનિ પ્રથયતિ ચ સઙ્કોચયતિ ચ||૪૫||
રાજન્! દુધુક્ષસિ યદિ ક્ષિતિધેનુમેતાં તેનાદ્ય વત્સમિવ લોકમમું પુષાણ|
તસ્મિંશ્ચ સમ્યગનિશં પરિપોષ્યમાણે નાનાફલૈ: ફલતિ કલ્પલતેવ ભૂમિ:||૪૬||
સત્યાનૃતા ચ પરુષા પ્રિયવાદિની ચ હિંસ્રા દયાલુરપિ ચાર્થપરા વદાન્યા|
નિત્યવ્યયા પ્રચુરનિત્યધનાગમા ચ વારાઙ્ગનેવ નૃપનીતિરનેકરૂપા||૪૭||
આજ્ઞા કીર્તિ: પાલનં બ્રાહ્મણાનાં દાનં ભોગો મિત્રસંરક્ષણઞ્ચ|
યેષામેતે ષડ્ગુણા ન પ્રવૃત્તા: કોઽર્થસ્તેષાં પાર્થિવોપાશ્રયેણ||૪૮||
યદ્ધાત્રા નિજભાલપટ્ટલિખિતં સ્તોકં મહદ્વા ધનં તત્પ્રાપ્નોતિ મરુસ્થલેઽપિ નિતરાં મેરૌ તતો નાધિકમ્|
તદ્ધીરો ભવ વિત્તવત્સુ કૃપણાં વૃત્તિં વૃથા મા કૃથા: કૂપે પશ્ય પયોનિધાવપિ ઘટો ગૃદ્ય્ણાતિ તુલ્યં જલમ્||૪૯||
ત્વમેવ ચાતકાધારોઽસીતિ કેષાં ન ગોચર:|
કિમમ્ભોદવરાસ્માકં કાર્પણ્યોક્તિં પ્રતીક્ષસે||૫૦||
રે રે ચાતક ! સાવધાનમનસા મિત્ર ! ક્ષણં શ્રૂયતા- મમ્ભોદા બહવો હિ સન્તિ ગગને સર્વે તુ નૈતાદૃશા:|
કેચિદ્વૃષ્ટિભિરાર્દ્રયન્તિ વસુધાં ગર્જન્તિ કેચિદ્વૃથા યં યં પશ્યસિ તસ્ય તસ્ય પુરતો મા બ્રૂહિ દીનં વચ:||૫૧||
અકરુણત્વમકારણવિગ્રહ: પરધને પરયોષિતિ ચ સ્પૃહા|
સ્વજનબન્ધુજનેષ્વસહિષ્ણુતા પ્રકૃતિસિદ્ધમિદં હિ દુરાત્મનામ્||૫૨||
દુર્જન: પરિહર્ત્તવ્યો વિદ્યયાઽલઙ્કૃતોઽપિ સન્|
મણિના ભૂષિત: સર્પ: કિમસૌ ન ભયઙ્કર:||૫૩||
જાડ્યં હ્રીમતિ ગણ્યતે વ્રતરુચૌ દમ્ભ: શુચૌ કૈતવં શૂરે નિર્ઘૃણતા ઋજૌ વિમતિતા દૈન્યં પ્રિયાલાપિનિ|
તેજસ્વિન્યવલિપ્તતા મુખરિતા વક્તર્યશક્તિ: સ્થિરે- તત્કો નામ ગુણો ભવેત્સ ગુણિનાં યો દુર્જનૈર્નાડ઼્કિત:||૫૪||
લોભશ્ચેદગુણેન કિં પિશુનતા યદ્યસ્તિ કિં પાતકૈ:સત્યં ચેત્તપસા ચ કિં શુચિ મનો યદ્યસ્તિ તીર્થેન કિમ્|
સૌજન્યં યદિ કિં નિજૈ: સુમહિમા યદ્યસ્તિ કિં મણ્ડનૈ: સદ્વિદ્યા યદિ કિં ધનૈરપયશો યદ્યસ્તિ કિં મૃત્યુના||૫૫||
શશી દિવસધૂસરો ગલિતયૌવના કામિની સરો વિગતવારિજં મુખમનક્ષરં સ્વાકૃતે:|
પ્રભુર્ધનપરાયણ: સતતદુર્ગત: સજ્જનો નૃપાઙ્ગનગત: ખલો મનસિ સપ્ત શલ્યાનિ મે||૫૬||
ન કશ્ચિચ્ચણ્ડકોપાનામાત્મીયો નામ ભૂભુજામ્|
હોતારમપિ જુહ્વાનં સ્પૃષ્ટો દહતિ પાવક:||૫૭||
મૌનાન્મૂક: પ્રવચનપટુર્વાતુલો જલ્પકો વા ધૃષ્ટ: પાર્શ્વે વસતિ ચ તદા દૂરતશ્ચાપ્રગલ્ભ:|
ક્ષાન્ત્યા ભીરુર્યદિ ન સહતે પ્રાયશો નાભિજાત: સેવાધર્મ: પરમગહનો યોગિનામપ્યગમ્ય:||૫૮||
ઉદ્ભાસિતાઽખિલખલસ્ય વિશ્રૃઙ્ખલસ્ય પ્રાગ્જાતવિસ્તૃતનિજાધમકર્મવૃત્તે:|
દૈવાદવાપ્તવિભવસ્ય ગુણદ્વિષોઽસ્ય નીચસ્ય ગોચરગતૈ: સુખમાપ્યતે કૈ:||૫૯||
આરમ્ભગુર્વી ક્ષયિણી ક્રમેણ લઘ્વી પુરા વૃદ્ધિમતી ચ પશ્ચાત્|
દિનસ્ય પૂર્વાર્ધપરાર્ધભિન્ના છાયેવ મૈત્રી ખલસજ્જનાનામ્||૬૦||
મૃગમીનસજ્જનાનાં તૃણજલસંતોષવિહિતવૃત્તીનામ્|
લુબ્ધકધીવરપિશુના નિષ્કારણવૈરિણો જગતિ||૬૧||
વાઞ્છા સજ્જનસઙ્ગમે પરગુણે પ્રીર્તિગુરૌ નમ્રતા વિદ્યાયાં વ્યસનં સ્વયોષિતિ રતિર્લોકાપવાદાદ્ભયમ્|
ભક્તિ: શૂલિનિ શક્તિરાત્મદમને સંસર્ગમુક્તિ: ખલે યેષ્વેતે નિવસન્તિ નિર્મલગુણાસ્તેભ્યો નરેભ્યો નમ:||૬૨||
વિપદિ ધૈર્યમથાભ્યુદયે ક્ષમા સદસિ વાક્પટુતા યુધિ વિક્રમ:|
યશસિ ચાભિરુચિર્વ્યસનં શ્રુતૌ પ્રકૃતિસિદ્ધમિદં હિ મહાત્મનામ્||૬૩||
પ્રદાનં પ્રચ્છન્નં ગૃહમુપગતે સંભ્રમવિધિ: પ્રિયં કૃત્વા મૌનં સદસિ કથનં ચાપ્યુપકૃતે:|
અનુત્સેકો લક્ષ્મ્યાં નિરભિભવસારા: પરકથા: સતાં કેનોદ્દિષ્ટં વિષમમસિધારાવ્રતમિદમ્||૬૪||
કરે શ્લાઘ્યસ્ત્યાગ: શિરસિ ગુરુપાદપ્રણયિતા મુખે સત્યા વાણી વિજયિ ભુજયોર્વીર્યમતુલમ્|
હૃદિ સ્વચ્છા વૃત્તિ: શ્રુતમધિગતૈકવ્રતફલં વિનાઽપ્યૈશ્વર્યેણ પ્રકૃતિમહતાં મણ્ડનમિદમ્||૬૫||
સંપત્સુ મહતાં ચિત્તં ભવત્યુત્પલકોમલમ્|
આપત્સુ ચ મહાશૈલશિલાસંઘાતકર્કશમ્||૬૬||
સંતપ્તાયસિ સંસ્થિતસ્ય પયસો નામાઽપિ ન જ્ઞાયતે મુક્તાકારતયા તદેવ નલિનીપત્રસ્થિતં રાજતે|
સ્વાત્યાં સાગરશુક્તિમધ્યપતિતં તન્મૌક્તિકં જાયતે પ્રાયેણાધમમધ્યમોત્તમગુણ: સંસર્ગતો જાયતે||૬૭||
ય: પ્રીણયેત્સુચરિતૈ: પિતરં સ પુત્રો યદ્ભર્તુરેવ હિતમિચ્છતિ તત્કલત્રમ્|
તન્મિત્રમાપદિ સુખે ચ સમક્રિયં ય- દેતત્ત્રયં જગતિ પુણ્યકૃતો લભન્તે||૬૮||
એકો દેવ: કેશવો વા શિવો વા હ્યેકં મિત્રં ભૂપતિર્વા યતિર્વા|
એકો વાસ: પત્તને વા વને વા હ્યેકા ભાર્યા સુન્દરી વા દરી વા||૬૯||
નમ્રત્વેનોન્નમન્ત: પરગુણકથનૈ: સ્વાન્ગુણાન્ખ્યાપયન્ત: સ્વાર્થાન્સમ્પાદયન્તો વિતતપૃથુતરારમ્ભયત્ના: પરાર્થે|
ક્ષાન્ત્યૈવાઽઽક્ષેપરૂક્ષાક્ષરમુખરમુખાન્ દુર્મુખાન્દૂષયન્ત: સન્ત: સાશ્ચર્યચર્યા જગતિ બહુમતા: કસ્ય નાભ્યર્ચનીયા:||૭૦||
ભવન્તિ નમ્રાસ્તરવ: ફલોદ્ગમૈ: નવામ્બુભિર્ભૂમિવિલમ્બિનો ઘના:|
અનુદ્ધતા: સત્પુરુષા: સમૃદ્ધિભિ: સ્વભાવ એવૈષ પરોપકારિણામ્||૭૧||
શ્રોત્રં શ્રુતેનૈવ ન કુણ્ડલેન દાનેન પાણિર્ન તુ કઙ્કણેન|
વિભાતિ કાય: કરુણાપરાણાં પરોપકારૈર્ન તુ ચન્દનેન||૭૨||
પાપાન્નિવારયતિ યોજયતે હિતાય ગુહ્યઞ્ચ ગૂહતિ ગુણાન્પ્રકટીકરોતિ|
આપદ્ગતઞ્ચ ન જહાતિ દદાતિ કાલે સન્મિત્રલક્ષણમિદં પ્રવદન્તિ સન્ત:||૭૩||
પદ્માકરં દિનકરો વિકચીકરોતિ ચન્દ્રો વિકાસયતિ કૈરવચક્રવાલમ્|
નાભ્યર્થિતો જલધરોઽપિ જલં દદાતિ સન્ત: સ્વયં પરહિતાભિહિતાભિયોગા:||૭૪||
એતે સત્પુરુષા: પરાર્થઘટકા: સ્વાર્થં પરિત્યજ્ય યે સામાન્યાસ્તુ પરાર્થમુદ્યમભૃત: સ્વાર્થાઽવિરોધેન યે|
તેઽમી માનુષરાક્ષસા: પરહિતં સ્વાર્થાય નિઘ્નન્તિ યે યે નિઘ્નન્તિ નિરર્થકં પરહિતં તે કે ન જાનીમહે||૭૫||
ક્ષીરેણાત્મગતોદકાય હિ ગુણા દત્તા: પુરા તેઽખિલા: ક્ષીરે તાપમવેક્ષ્ય તેન પયસા સ્વાત્મા કૃશાનૌ હુત:|
ગન્તું પાવકમુન્મનસ્તદભવદ્દૃષ્ટ્વા તુ મિત્રાપદં યુક્તં તેન જલેન શામ્યતિ સતાં મૈત્રી પુનસ્ત્વીદૃશી||૭૬||
ઇત: સ્વપિતિ કેશવ: કુલમિતસ્તદીયદ્વિષા-મિતશ્ચ શરણાર્થિનાં શિખરિણાં ગણા: શેરતે|
ઇતોઽપિ વડવાનલ: સહ સમસ્તસંવર્ત્તકૈ-રહો વિતતમૂર્જિતં ભરસહઞ્ચ સિન્ધોર્વપુ:||૭૭||
તૃષ્ણાં છિન્ધિ ભજ ક્ષમાં જહિ મદં પાપે રતિં મા કૃથા: સત્યં બ્રૂહ્યનુયાહિ સાધુપદવીં સેવસ્વ વિદ્વજ્જનાન્|
માન્યાન્માનય વિદ્વિષોઽપ્યનુનય પ્રખ્યાપય સ્વાન્ગુણાન્-કીર્તિં પાલય દુ:ખિતે કુરુ દયામેતત્સતાં લક્ષણમ્||૭૮||
મનસિ વચસિ કાયે પુણ્યપીયૂષપૂર્ણા- સ્ત્રિભુવનમુપકારશ્રેણિભિ: પ્રીણયન્ત:|
પરગુણપરમાણૂન્પર્વતીકૃત્ય નિત્યં નિજહૃદિ વિકસન્ત: સન્તિ સન્ત: કિયન્ત:||૭૯||
કિં તેન હેમગિરિણા રજતાદ્રિણા વા યત્રાશ્રિતાશ્ચ તરવસ્તરવસ્ત એવ|
મન્યામહે મલયમેવ યદાશ્રયેણ કઙ્કોલનિમ્બકુટજા અપિ ચન્દના: સ્યુ:||૮૦||
રત્નૈર્મહાર્હૈસ્તુતુષુર્ન દેવા ન ભેજિરે ભીમવિષેણ ભીતિમ્|
સુધાં વિના ન પ્રયયુર્વિરામં ન નિશ્ચિતાર્થાદ્વિરમન્તિ ધીરા:||૮૧||
ક્વચિદ્ભૂમૌ શય્યા ક્વચિદપિ ચ પર્યઙ્કશયનં ક્વચિચ્છાકાહારી ક્વચિદપિ ચ શાલ્યોદનરુચિ:|
ક્વચિત્કન્થાધારી ક્વચિદપિ ચ દિવ્યામ્બરધરો- મનસ્વી કાર્યાર્થી ન ગણયતિ દુ:ખં ન ચ સુખમ્||૮૨||
ઐશ્વર્યસ્ય વિભૂષણં સુજનતા શૌર્યસ્ય વાક્સંયમો જ્ઞાનસ્યોપશમ: શ્રુતસ્ય વિનયો વિત્તસ્ય પાત્રે વ્યય:|
અક્રોઘસ્તપસ: ક્ષમા પ્રભવિતુર્ધર્મસ્ય નિર્વ્યાજતા સર્વેષામપિ સર્વકારણમિદં શીલં પરં ભૂષણમ્||૮૩||
નિન્દન્તુ નીતિનિપુણા યદિ વા સ્તુવન્તુ લક્ષ્મી: સમાવિશતુ ગચ્છતુ વા યથેષ્ટમ્|
અદ્યૈવ વા મરણમસ્તુ યુગાન્તરે વા ન્યાયાત્પથ: પ્રવિચલન્તિ પદં ન ધીરા:||૮૪||
ભગ્નાશસ્ય કરણ્ડપીડિતતનોર્મ્લાનેન્દ્રિયસ્ય ક્ષુધા કૃત્વાઽઽખુર્વિવરં સ્વયં નિપતિતો નક્તં મુખે ભોગિન:|
તૃપ્તસ્તત્પિશિતેન સત્વરમસૌ તેનૈવ યાત: પથા લોકા: પશ્યત દૈવમેવ હિ નૃણાં વૃદ્ધૌ ક્ષયે કારણમ્||૮૫||
આલસ્યં હિ મનુષ્યાણાં શરીરસ્થો મહાન્ રિપુ:|
નાસ્ત્યુદ્યમસમો બન્ધુ: કુર્વાણો નાવસીદતિ||૮૬||
છિન્નોઽપિ રોહતિ તરુ: ક્ષીણોઽપ્યુપચીયતે પુનશ્ચન્દ્ર:|
ઇતિ વિમૃશન્ત: સન્ત: સંતપ્યન્તે ન તે વિપદા||૮૭||
નેતા યસ્ય બૃહસ્પતિ: પ્રહરણં વજ્રં સુરા: સૈનિકા: સ્વર્ગો દુર્ગમનુગ્રહ: કિલ હરેરૈરાવતો વારણ:|
ઇત્યૈશ્વર્યબલાન્વિતોઽપિ બલભિદ્ભગ્ન: પરૈ: સઙ્ગરે તદ્યુક્તં નનુ દૈવમેવ શરણં ધિગ્ધિગ્વૃથા પૌરુષમ્||૮૮||
કર્માયત્તં ફલં પુંસાં બુદ્ધિ: કર્માનુસારિણી|
તથાઽપિ સુધિયા ભાવ્યં સુવિચાર્યૈવ કુર્વતા||૮૯||
ખલ્વાટો દિવસેશ્વરસ્ય કિરણૈ: સંતાપિતો મસ્તકે વાઞ્છન્દેશમનાતપં વિધિવશાત્તાલસ્ય મૂલં ગત:|
તત્રાઽપ્યસ્ય મહાફલેન પતતા ભગ્નં સશબ્દં શિર: પ્રાયો ગચ્છતિ યત્ર ભાગ્યરહિતસ્તત્રૈવ યાન્ત્યાપદ:||૯૦||
ગજભુજઙ્ગમયોરપિ બન્ધનં શશિદિવાકરયોર્ગ્રહપીડનમ્|
મતિમતાઞ્ચ વિલોક્ય દરિદ્રતાં વિધિરહો ! બલવાનિતિ મે મતિ:||૯૧||
સૃજતિ તાવદશેષગુણાકરં પુરુષરત્નમલઙ્કરણં ભુવ:|
તદપિ તત્ક્ષણભઙ્ગિ કરોતિ ચે- દહહ ! કષ્ટમપણ્ડિતતા વિધે:||૯૨||
પત્રં નૈવ યદા કરીરવિટપે દોષો વસન્તસ્ય કિં-નોલૂકોઽપ્યવલોકતે યદિ દિવા સૂર્યસ્ય કિં દૂષણમ્|
ધારા નૈવ પતન્તિ ચાતકમુખે મેઘસ્ય કિં દૂષણં યત્પૂર્વં વિધિના લલાટલિખિતં તન્માર્જિતું ક: ક્ષમ:||૯૩||
નમસ્યામો દેવાન્નનુ હતવિધેસ્તેઽપિ વશગા વિધિર્વન્દ્ય: સોઽપિ પ્રતિનિયતકર્મૈકફલદ:|
ફલં કર્માયત્તં કિમમરગણૈ: કિઞ્ચ વિધિના નમસ્તત્કર્મભ્યો વિધિરપિ ન યેભ્ય: પ્રભવતિ||૯૪||
અપિ ચ - બ્રહ્મા યેન કુલાલવન્નિયમિતો બ્રહ્માણ્ડભાણ્ડોદરે વિષ્ણુર્યેન દશાવતારગહને ક્ષિપ્તો મહાસંકટે|
રુદ્રો યેન કપાલપાણિપુટકે ભિક્ષાટનં કારિત: સૂર્યો ભ્રામ્યતિ નિત્યમેવ ગગને તસ્મૈ નમ: કર્મણે||૯૫||
નૈવાકૃતિ: ફલતિ નૈવ કુલં ન શીલં વિદ્યાપિ નૈવ ન ચ યત્નકૃતાઽપિ સેવા|
ભાગ્યાનિ પૂર્વતપસા ખલુ સઞ્ચિતાનિ કાલે ફલન્તિ પુરુષસ્ય યથૈવ વૃક્ષા:||૯૬||
વને રણે શત્રુજલાગ્નિમધ્યે મહાર્ણવે પર્વતમસ્તકે વા|
સુપ્તં પ્રમત્તં વિષમસ્થિતં વા રક્ષન્તિ પુણ્યાનિ પુરા કૃતાનિ||૯૭||
યા સાધૂંશ્ચ ખલાન્કરોતિ વિદુષો મૂર્ખાન્હિતાન્દ્વેષિણ: પ્રત્યક્ષં કુરુતે પરોક્ષમમૃતં હાલાહલં તત્ક્ષણાત્|
તામારાધય સત્ક્રિયાં ભગવતીં ભોક્તું ફલં વાઞ્છિતં હે સાધો ! વ્યસનૈર્ગુણેષુ વિપુલેષ્વાસ્થાં વૃથા માકૃથા:||૯૮||
ગુણવદગુણવદ્વા કુર્વતા કાર્યમાદૌ પરિણતિરવધાર્યા યત્નત: પણ્ડિતેન|
અતિરભસકૃતાનાં કર્મણામાવિપત્તે-ર્ભવતિ હૃદયદાહી શલ્યતુલ્યો વિપાક:||૯૯||
સ્થાલ્યાં વૈદૂર્યમય્યાં પચતિ તિલકણાંશ્ચન્દનૈરિન્ધનાદ્યૈ: સૌવર્ણૈર્લાઙ્ગલાગ્રૈર્વિલિખતિ વસુધામર્કમૂલસ્ય હેતો:|
કૃત્વા કર્પૂરખણ્ડાન્વૃતિમિહ કુરુતે કોદ્રવાણાં સમન્તા- ત્પ્રાપ્યેમાં કર્મભૂમિં ન ચરતિ મનુજો યસ્તપો મન્દભાગ્ય:||૧૦૦||
મજ્જત્વમ્ભસિ યાતુ મેરુશિખરં શત્રૂઞ્જયત્વાહવે વાણિજ્યં કૃષિસેવનાદિસકલા વિદ્યા: કલા: શિક્ષતામ્|
આકાશં વિપુલં પ્રયાતુ ખગવત્કૃત્વા પ્રયત્નં મહા- ન્નાભાવ્યં ભવતીહ કર્મવશતો ભાવ્યસ્ય નાશ: કુત:||૧૦૧||
ભીમં વનં ભવતિ તસ્ય પુરં પ્રધાનં સર્વે જના: સુજનતામુપયાન્તિ તસ્ય|
કૃત્સ્ના ચ ભૂર્ભવતિ સન્નિધિરત્નપૂર્ણા યસ્યાસ્તિ પૂર્વસુકૃતં વિપુલં નરસ્ય||૧૦૨||
કો લાભો ગુણિસઙ્ગમ: કિમસુખં પ્રાજ્ઞેતરૈ: સઙ્ગતિ: કા હાનિ: સમયચ્યુતિર્નિપુણતા કા ધર્મતત્ત્વે રતિ:|
ક: શૂરો વિજિતેન્દ્રિય: પ્રિયતમા કાઽનુવ્રતા કિં ધનં વિદ્યા કિં સુખમપ્રવાસગમનં રાજ્યં કિમાજ્ઞાફલમ્||૧૦૩||
માલતીકુસુમસ્યેવ દ્વે ગતીહ મનસ્વિન:|
મૂર્ધ્નિ સર્વસ્ય લોકસ્ય શીર્યતે વન એવ વા||૧૦૪||
અપ્રિયવચનદરિદ્રૈ: પ્રિયવચનાઢ્યૈ: સ્વદારપરિતુષ્ટૈ:|
પરપરિવાદનિવૃત્તૈ: ક્વચિત્ક્વચિન્મણ્ડિતા વસુધા||૧૦૫||
કદર્થિતસ્યાપિ હિ ધૈર્યવૃત્તેર્ન શક્યતે ધૈર્યગુણા: પ્રમાર્ષ્ટુમ્|
અધોમુખસ્યાપિ કૃતસ્ય વહ્નેર્નાધ: શિખા યાતિ કદાચિદેવ||૧૦૬||
કાન્તાકટાક્ષવિશખા ન લુનન્તિ યસ્ય ચિત્તં ન નિર્દહતિ કોપકૃશાનુતાપ:|
કર્ષન્તિ ભૂરિવિષયાશ્ચ ન લોભપાશૈ- ર્લોકત્રયં જયતિ કૃત્સ્નમિદં સ ધીર:||૧૦૭||
એકેનાપિ હિ શૂરેણ પાદાક્રાન્તં મહીતલમ્|
ક્રિયતે ભાસ્કરેણેવ સ્ફારસ્ફુરિતતેજસા||૧૦૮||
વહ્નિસ્તસ્ય જલાયતે જલનિધિ: કુલ્યાયતે તત્ક્ષણા-ન્મેરુ: સ્વલ્પશિલાયતે મૃગપતિ: સદ્ય: કુરઙ્ગાયતે|
વ્યાલો માલ્યગુણાયતે વિષરસ: પીયૂષવર્ષાયતે યસ્યાઙ્ગેઽખિલલોકવલ્લભતમં શીલં સમુન્મીલતિ||૧૦૯||
લજ્જાગુણૌઘજનનીં જનનીમિવ સ્વા-મત્યન્તશુદ્ધહૃદયામનુવર્ત્તમાનામ્|
તેજસ્વિન: સુખમસૂનપિ સંત્યજન્તિ સત્યવ્રતવ્યસનિનો ન પુન: પ્રતિજ્ઞામ્||૧૧૦||