તેથી પેલાં નામોની માગણી થઈ. દક્ષિણ આફ્રિકામાં રંગદ્વેષનો અનુભવ તો જ્યાં ને ત્યં થતો જ, પણ અહીં હિંદુસ્તાનાના જેવી ગંદકી અને ઘાલમેલની બદબો આવી. દક્ષિણ આફ્રિકામાં સામાન્ય ખાતાં પ્રજાને અર્થે ચાલનરા રહ્યાં; તેથી અમલદારોમાં એક પ્રકારની સરળતા ને નમ્રતા હતી. આનોઇ લાભ થોડે ઘણે અંશે કાળી પીળી ચામડીવાળાને પણ અનયાએ મળતો. હવે જ્યારે બીજું એશિયાઈ વાતાવરણ દાખલ થયું ત્યારે ત્યાં જેવી જોહુકમી, તેવી ખટપટ વગેરે સડા પણ દાખલ થયા. દક્ષિણ આફ્રિકામાં એક પ્રકારની પ્રજાસત્તા હતી, જ્યારે એશિયામાંથી તો નકરી નવાબશાહી આવી. કેમકે ત્યં પ્રજાસત્તા નહોતી પણ પ્રજા ઉપરજ સત્તા હતી. દક્ષિણ આફ્રિકામાં તો ગોરાઓ ઘર કરીને વસ્યા અહ્તા, એટલે તેઓ ત્યાંની પ્રજા ઠર્યા. આથી અમલદારો ઉપર અંકુશ અહ્તો. આમાં એશિયાથી આવેલા નિરંકુશ અમલદારોએ નળી હિંદીઓની સ્થિતિ સૂડીએ વચ્ચે સોપારી જેવી કરી મૂકી.
મને પણ આ સત્તાનો ઠીક અનુભવ મળ્યો. પ્રથમ તો મને આ ખાતાના ઉપરી પાસે બોલાવવામાં અવ્યો. આ ઉપરી લંકાથી આવ્યા હતા. 'બોલાવવામાં આવ્યો' એ પ્રયોગમાં કદાચ અતિશયોક્તિનો ભાસ આવે, તેથી જરા વધારે સ્પષ્ટ કરું. મારા ઉઅપર કાંઈ ચિટ્ઠી નહોતી આવી. પણ આગેવાન હિંદીઓને તો ત્યાં નિરંતર જવું પડે. તેવા આગેવાનોમાં મરહૂમ શેઠ તૈયબ હાજી ખાનમહમદ પણ હતા. તેમને આ સાહેબે પૂછ્યું,' ગાંધી કોણ છે? એ કેમ આવેલ છે?'
તૈયબ શેઠે જવાબ આપ્યો, 'તે અમરા સલાહકાર છે તેમને અમે બોલાવેલ છે.'
'ત્યારે અમે બધા અહીં શા કામને સારુ છીએ?' અમે તમરું રક્ષણ કરવા નથી નિમાયા? ગાંધીને અહીં ની શી ખબર પડે?' સાહેબ બોલ્યા.
તૈયવ શેઠે જેમ તેમ આ ઘા પાછો વાળ્યો,' તમે તો છો જ. પણ ગાંધી તો અમારા જ ગણાય ના? તે અમારી ભાષા જાણે, તે અમને સમજે. તમે તો અમલદાર કહેવાઓ.'
સાહેબે હુકમ કર્યો, 'ગાંધીને મારી પાસે લાવજો.'
તૈયબ શેઠ વગેરેની સાથે હું ગયો. ખુરશી તો શેની મળે? અમે
