મિથ્યાભિમાન/અંક ૩જો/ રઘનાથ અને સોમનાથ જીવરામ ભટ્ટને ખોળે છે
| ← ગંગા અને જમના | મિથ્યાભિમાન રઘનાથ અને સોમનાથ જીવરામ ભટ્ટને ખોળે છે—૧ દલપતરામ |
જીવરામભટ્ટ ને રઘનાથનું કુટુંબ → |
સોમના૦—બાપા, અજવાળી રાત કેવી સારી શોભે છે? અને આ ગામનું પાદર પણ કેવું રળિયામણું દેખાય છે.
રધના૦—અજવાળી રાતે રોજ અહીં આવતા હઇએ તો સારૂં.
સોમના૦—જીવરામભટ્ટને ગામથી આવવાનો રસ્તો તો આ છે; પણ જીવરામભટ્ટ ક્યાંઇ જણાતા નથી.
રઘના૦—જો, આટલામાં ક્યાંઇ હશે.
સોમના૦—અરે,આટલામાં તો ક્યાંઇએ નથી. એ તો રતાંધળો ક્યાંઇ ચઢી ગયો હશે.
રઘના૦—એક બે ઘાંટા કાઢીને બોલાવ જોઇએ. આટલામાં હશે તો બોલશે.
સોમના૦— એ ! ! ! જીવરામભટ્ટ, જીવરામભટ્ટ — બાપા, અહીં તો કોઇ બોલતું નથી.
રંગલો—ઘાંટો ક્યાં કાઢી શકે છે? એમ બોલાવાય કે આમ બોલાવાય? હે ! ! ! જીવરામભટ્ટ, જીવરામભટ્ટ, હે ! ! ઉ, એમ બોલાવય.
રઘના૦—રસ્તાની આજુબાજુએ જો, ક્યાંઇ ઉંઘી ગયો હશે.
સોમના૦—ખાડને કાંઠે કાંઇક લૂગડાં જેવું જણાય છે. વળી સુવાવડીના ગાભા જેવું કાંઇક છે.
રઘના૦—જા, જઇને જો. રતાંધળો છે, માટે ખાડમાં પડી ગયો ન હોય.
જીવરા૦—(સુતો સુતો બબડે છે) જો રાંડનો, મારો સસરો થઇને મને રતાંધળો કહે છે, તો પછી બીજા લોકો કહેજ તો!
સોમના૦—આ પાઘડી તો જીવરામભટ્ટની છે ખરી. આવું નવઘરૂં બીજા કેનું હોય? અને ખાડામાં કોઇ માણસ સૂતું હોય એવું જણાય છે.
રઘના૦—બુમ પાડીને બોલાવી જો, તે હશે તો બોલશે.
સોમના૦—(ઘાંટો કહાડીને) જીવરામભટ્ટ, જીવરામભટ્ટ ! બાપા, આ તો કોઇ બોલતું નથી.
રઘના૦—ઉંઘી ગયો હશે,તું જઇને જગાડ.
રંગલો—ટાંટિયો ઝાલીને ખેંચ, એટલે જાગશે.
સોમના૦—બાપા, કદાપિ ભૂત હોય તો મને બીક લાગે.
રંગલો—મારને એક પથરો.
સોમના૦—બાપા, કહો તો એક પથરો મારૂં એટલે જાગશે.
રઘના૦—વળી તેનું માથું ફુટે તો પાટો આપણે બાંધવો પડે.
માટે આ ખાડને કાંઠે હું ઉભો છું, અને તું ખાડમાં જઇને એને જગાડ,એટલે તને બીક નહિ લાગે.
રંગલો—તને નહિ આવડે. જો હું જગાડું.(તેનો ટાંટીઓ ઝાલીને ખુબ ઘસડે છે અને બોલે છે કે) ઓ જીવરામભટ્ટ, ઓ જીવરામભટ્ટ ! !
જીવ૦—અરે કોણ છે? કોણ છે?
સોમના૦—અલ્યા ! અલ્યા ! એમ શું કરે છે? (મારવા જાય છે.)
રંગલો—જો જો ગણના ભાઇ દોષ. જાગતો નહોતો તેને મેં જગાડી આપ્યો, ત્યારે ઉલટો મને મારવા આવે છે. તારો વાંક નથી ભાઇ. આ વખતજ એવો છે કે જેનું ભલું કરીએ, તે બુરૂં માને.
સોમના૦—ઉઠો, ઉઠો,અહીં ખાડામાં કેમ સૂઇ રહ્યા છો?
જીવ૦—સાસરિયામાં જવું, તે કોઇ તેડવા બોલાવવા આવે અને માનપાન દેખીએ તો જઇએ, નહિ તો ગામને પાદર સુઇ રહીએ.
સોમના૦—ચાલો! હવે અમે બે જણા તેડવા આવ્યા છીએ. પેલો ગોવાળ કહેતો હતો કે પાડીનું પૂછડું પકડીને જીવરામભટ્ટ આવે છે.
જીવ૦—અમારે તમારે ઘેર આવવું નથી. જો આવવું હોય તો પાડી સાથે આવીએ નહિ?.
સોમના૦—શા વાસ્તે અમારે ઘેર આવવું નથી ? તમને કોઇએ કાળું ગોરૂં કહ્યું છે?
જીવ૦—તમારી માએ એક દહાડો મને રતાંધળો કહ્યો હતો, માટે તમારે ઘેર અમારે આવવું નથી. એટલા સારૂ અહીં સુતા છીએ.
સોમના૦—વારૂ, અમારે ઘેર ન આવવું હોય તો ગામમાં આવીને કોઇને ઘેર રાત રહેવું હતું.
જીવ૦—અમે સમ ખાધા છે કે અમારે તમારા ગામનું પાણી પીવું નહિ. આ તો તેડવા આવ્યા વિના છૂટકો નહિ, માટે આવ્યા છીએ. તે અહીં ગામને પાદર રાત રહીને સવારે તમારે ઘેર આવીને અમારા માણસને લઇને ચાલ્યા જઇશું.
સોમના૦—તો ગામને પાદર ક્યાંઈ સારી જગા જોઇને સૂવું હતું; પણ આ ખરાબ ખાડામાં આવીને કેમ સુતા છો?
રંગલો—ખાડામાં લોકો દિશાએ જાય છે, એવી સારી જગા બીજે ક્યાં મળે?
જીવ૦—બીજે ક્યાંઇ સુતા હઇએ અને વળી કોઇ દેખે, તો તાણ કરીને તેને ઘેર તેડી જાય; માટે આ ખાડામાં કોઇ દેખે નહિ એમ સુતા છીએ.
રઘના૦—ચાલો, ચાલો. હવે તમને કોઇ રતાંધળા કહેશે નહિ.
જીવ૦—અમારે તો તમારે ઘેર આવવું નથી.તમે બોલો તો તમને તમારી જનોઇના સમ.
રંગલો—આ બ્રાહ્મણની કોટમાં જનોઇ ન હોત તો બિચારો સેના સમ ખાત?
સોમના૦—ઉઠો ઉઠો, બોલો તો તમને બ્રાહ્મણના સમ.
જીવ૦—અમને આ ગામમાં રહેતા હોય એટલા બધા બ્રાહ્મણોના સમ, જો અમે કદિ તમારે ઘેર આવીએ તો; અને તમે દીકરાના સમ ખાશો નહિ.
રંગલો—એવો તે કોણ ગાંડો હોય કે છતે બ્રાહ્મણે દીકરાના સમ ખાય.
રઘના૦—(હાથ ઝાલીને) ઉઠો ઉઠો! મારા સમ.
જીવ૦—તમારા સમ અમે આવીએ તો;અમારે તમારા ઘરનું પાણી અગ્રાહ્ય [૧] છે.
રઘના૦—પણ તમારી સાસુએ તમને ક્યારે રતાંધળા કહ્યા?
જીવ૦—તમારી પાડોશણની આગળ એક દહાડો છાનાંમાનાં કહેતાં હતાં, તે અમે કાન ધરીને સાંભળ્યું હતું. રતાંધળા જ હઇએ ને કહે તો દુઃખ લાગે નહિ; પણ અમે કંઇ રતાંધળા નથી.
રંગલો—અરે! મેં પણ એક દહાડો સાંભળ્યું હતું.
રઘના૦—તમે જેવા છો, તેવા બધું જગત જાણે છે. કંઇ છાનું રહે નહિ. તમને રતાંધળા કહે, તે ઝખ મારે છે. ચાલો; હું તમારી સાસુને ઠપકો દઇશ. હવે પછી તમને કોઇ દહાડો એવું કહેશે નહિ.
જીવ૦—આ ભવમાં તો હવે તમારે ઘેર અમારે પાણી પીવું નથી; કેમકે અમે આકરા સમ ખાધા છે.
રઘના૦—એમ તે થાય ! કાંઇ આપણે એક બીજાથી છૂટવાના નથી; સાંકડી સગાઇ ઠરી. કણકમાં પાણી ભળ્યું તે ભળ્યું. તે કરતાં ચાલો, તમને પાંચ રૂપિયાની પાઘડી બંધાવીશું.
સોમના૦—તમને પગે લાગીને કહું છું કે ઘેર ચાલો.
જીવ૦—ઘેર આવ્યાનું તો તમારે અમને કહેવું જ નહિ.
સોમના૦—મારી પાધડી તમારે ખોળે છે. હું પાધડી ઉતારીને તમને પગે લાગું છું. તમે અમારા પુજનિક છો.
જીવ૦—નહિ નહિ, પાઘડી ઉતારશો નહિ,આ આભ ને જમીન એક થાય, તો પણ અમારે તમારે ઘેર નથી આવવું.
રંગલો—અત્યારે તો આભ ને જમીન એકજ છે તો. જુદાં કોણ દેખે છે ?
રઘના૦—આ જનોઈ કાઢીને તમારી આગળ મૂકું છું. તમે પહેરાવો તો પહેરીશ, નહિ તો અહિંથી પરભાર્યો સન્યાસીના મઠમાં જઇને સન્યાસી થઇ જઇશ. પણ હું તમને તેડ્યા વિના ઘેર જનાર નથી.
સોમના૦—હવે તો પૃથ્વીનો છેડો આવી રહ્યો. જીવરામભટ્ટ, હવે તો માનવું જોઇએ.
જીવ૦—ફક્ત પાંચ રૂપૈયાની પાઘડી સારૂ અમે મનાઇ એ કે ?
રંગલો—પાંચ રૂપૈયા સારૂ બ્રાહ્મણના સમ ભાગે કે ? વધારે આપે તો અત્યારે ભાગે.
સોમના૦—અરે ! બે રૂપૈયા વધારે આપીશું, ચલો તો ખરા.
જીવ૦—વીશ રૂપૈયામાં એક બદામ ઓછી લેવાનો નથી.
રંગલો—જાઓ જાઓ, એક બાંડુ ગધાડું દોરીને આપશે.
રઘના૦—વીશ રૂપૈયાની અમારી ત્રેવડ નથી. (કાનમાં) પણ સોમનાથને કહે એકાંતે આવ આપણે વિચાર કરીએ. (એકાંતે જઈને) પાઘડીનું તો એને બહાનું છે, પણ રાત વેળાએ તે દેખતો નથી, માટે તું એનાં લૂગડાં એકઠાં કરી આપ. પાઘડી, લાકડી ક્યાં પડી હશે તે દેખતો નથી, માટે તેની પાઘડી લઇને તું એને માથે મૂક, અને પછી હાથ ઝાલીને ઉભો કર; એટલે મોઢે તો ના ના કહેશે, પણ આવશે ખરો.
સોમના૦—ઠીક છે, એમ કરીશ. (પાસે જાય છે.)
રઘના૦—સોમનાથ, તું જીવરામભટ્ટનાં લૂગડાં, દોરી, તુંબડી, બધું તપાસી લે.
સોમના૦—તપાસી લીધાં. જીવરામભટ્ટ, ચાલો ચાલો, જેમ તમે રાજી થશો તેમ કરીશું. લો, આ તમારી પાઘડી પહેરો.
જીવ૦—(પાઘડી ફેંકી દે છે.) ના, ના, અમારે આવવું નથી.
સોમના૦—(ફરી ફરીને પાઘડી પહેરાવે છે.) બોલો તો મારા સમ, બ્રાહ્મણના સમ, બ્રહ્મહત્યા, ગૌહત્યા.
જીવ૦—(સોમનાથનો હાથ ઝાલીને ઠેબાં ખાતો ખાતો ચાલે છે.)
રંગલો—વાહ ! વાહ ! છેલબટુકની ચાલ જો જો. આ ગામની બાઇડીઓ જોશે તો મોહિત થઇ જશે.
- (જીવરામભટ્ટને ખભેથી ધોતિયું પડી જાય છે ને સોમનાથનો હાથ તેના હાથમાંથી છૂટી જાય છે. સોમનાથ આગળ જઈને ઉભો રહે છે. જીવરામભટ્ટ હેઠો બેશીને ફાંફા મારે છે, પણ ધોતિયું જડતું નથી, એટલે ત્યાં હેઠે બેસે છે.)
સોમના૦—વળી કેમ હેઠે બેઠા ? ચાલોને.
જીવ૦—તમારે ઘેર આવતાં અમારૂં માન વધતું નથી. અમે તો આજની રાત અહીંજ બેસી રહીશું. કહ્યું છે કે,—
जेना नेत्र विशे सनेह न मळे, हैडुं न हर्खे मळी,
मोढे मिष्ट वदी वखाण करीने, पूंठे वखोडे वळी;
दुःखे दाझ दिसे नहिज दिलमां, देखी वडाइ बळे,
સોમના૦—ચાલો ચાલો, તમારૂં ધોતિયું ભોંયથી લ્યો.
જીવ૦—રસ્તા વચ્ચે અપવિત્ર જગામાં પડ્યું, માટે અમે તે લેતા નથી. (એમ કહીને, બીજી તરફ હાથે અનાદર કરે છે.)
રંગલો—હવે તે ધોતિયું કામમાં આવશે નહિ.
अशक्यताथी नहि हाथ आवे,
तो दोष तेमां ठग ते ठरावे;
थाके कदी जो करि कूदकारो,
રઘના૦—(ધોતિયું લઇને જીવરામભટ્ટને ખભે મૂકે છે.) લો, લો. આ તમારૂં ધોતિયું.
જીવ૦—(વારે વારે ફીંકી દે છે) નહિ, નહિ ! હવે એ ધોતિયું અમે કદી પહેરવાના નહિ.
સોમના૦—લાવો બાપા મારે ખભે નાખું. (લે છે) જીવરામભટ્ટ ચાલો. (હાથ ઝાલે છે.)
જીવ૦—તમારી મા અહીં સુધી સામાં તેડવા આવશે, તોજ અમે તમારે ઘેર આવીશું.
રંગલો—ખરી વાત છે કે:—
नही स्वपत्नी प्रिय सासरामां,
के सर्व जेने न गणे कशामां;
सासूथि सन्मान नही थवानुं,
રઘના૦—રાતવેળાની એ તે અહીં ક્યાં આવે ? (હાથ ઝાલીને) ચાલો ચાલો.
જીવ૦—(ચાલે છે.)
સોમ૦—જીવરામભટ્ટ, હમણાં તમે તમારે ઘેર શો ધંધો કરો છો ?
રંગલો—ગધાડાં ચરાવવાનો.
જીવ૦—હાલ અમે લખણું લખીએ છીએ. તે દહાડાના બસો શ્લોક અને રાતના ત્રણસેં શ્લોક લખી કહાઢીએ છીએ. અમારા જેવા અક્ષર આખા શહેરમાં બીજા કોઈના નથી. પાંચ રૂપિયાના એક હજાર શ્લોક લખી આપીએ છીએ.
રંગલો—રતાંધળો !!! (કહીને નાશે જાય છે.)
જીવ૦—(છાતી કૂટે છે) હાય ! હાય ! (હેઠો બેસે છે.) જાઓ ! હું તો તમારે ઘેર નહિ આવું.
રંગલો—
मानीने अपमानथी, चडे कारमो काळ;
जो नव चाले जोर तो, कूटे आप कपाळ, ३५
રઘના૦—ગામના લોકો કહે તેમાં અમે શું કરીએ ? અમારાથી કાંઈ ગામના મોઢે ગળણું બંધાય ? લોકો તો દેખે તેવું કહે. અમારા ઘરનાંએ કોઈએ કહ્યું હોય, તો અમારો વાંક.
સોમના૦—ચાલો માબાપ, ચાલો. અમે તો તમારી ખુશામત કરીને થાક્યા હવે.
જીવ૦—તમારા ગામના દરબારને કહીને એવો બંદોબસ્ત કરાવો કે ગામમાં અમને કોઈ રતાંધળા કહે નહિ, તોજ અમે તમારે ઘેર આવીશું; નહિ તો નહિ આવીએ.
રઘના૦—સોમનાથ, તું જઈને ઠાકોરને[૨] કહે કે ગામમાં બંદોબસ્ત કરે કે જીવરામભટ્ટને આપણા ગામમાં કોઈ રતાંધળો કહે નહિ.
સોમના૦—હું જાઉં છું. (જાય છે)
રંગલો—આવો દરિદ્રી, ભીખારી અને મિજાજી છે, તેની આટલી બધી ખુશામત શી કરવી ? અમે પણ અમારે સાસરે તો જઈએ છીએ, ત્યાં આટલી બધી અમારી ખુશામત કોઈ કરતું નથી.
રઘના૦—તું શું સમજે ! તે આવા દરિદ્રી મિજાજી છે; પણ કુળવાન છે. માટે કાલ અમારી દીકરી ઉપર સોક્ય લાવે, એટલા સારૂ આટલી ખુશામત કરવી પડે છે. નહિ તો તેનું મોઢુએ જોઈએ નહિ, એટલી મનમાં તો રીસ ચડે છે. દીકરીને ખાવા ધાન, અને પહેરવા લુગડું એના ઘરનું મલતું નથી, માથે ઘાલવા ધુપેલ સુદ્ધાં અમારે પૂરૂં કરવું પડે છે. દીકરીના દુઃખનો પાર નથી.
રંગલો—ત્યારે એવાને દીકરી દેવાથી શો ફાયદો ?
રઘના૦—નાતજાતમાં આબરૂ મેળવવા ગયા, ભોગ લાગ્યા ભાઈ. જ્યારે માથે વીતે ત્યારે માણસની આંખો ઉઘડે. હવે ગમે તે થાય તોપણ કદી એવા કુળમાં દીકરી દઈએ નહિ. એવી આબરૂમાં ભડકો ઉઠ્યો !!
સોમના૦—(આવીને) બાપા, હું દરબારને કહી આવ્યો. તે હાલ બંદોબસ્ત કરશે.
રઘના૦—જીવરામભટ્ટ, ચાલો. હવે તમને કોઈ કહી શકનાર નથી.
જીવ૦—તમારા ગામનું કોઈ કહે, તો હવે તમે જમાન ખરા.
રઘના૦—અમે તો લોકોને શું કરી શકીએ ? પણ અમારો ઠાકોર બંદોબસ્ત કરશે; એટલે પછી તમને કોણ કહી શકનાર છે ? (એવામાં થાળી પીટાય છે.)
રંગલો—એ ! રઘનાથભટ્ટનો જમાઈ, જીવરામભટ્ટ આપણા ગામમાં આવે છે, તેને કોઈ રતાંધળો કહેશો નહિ, જે કેશે તે દરબારનો ગુન્હેગાર છે. સાદ સાંભળજો !!!
જીવ૦—આ શેનો સાદ છે ?
સોમના૦—તમને કોઈ રતાંધળો કહે નહિ, એવો દરબારની તરફથી સાદ પાડે છે. હવે કોઈ કહે તો અમારો ઠાકોર તેનાં નાક ને કાન કાપે; અને ગામમાં નહિ જાણતા હોય, તે પણ જાણશે કે રતાંધળા કહેવાથી જીવરામભટ્ટ ચીડે છે. માટે હવે કોઈ કહેશે નહિ.
રંગલો—
खीजी खामी ढांकतां, लाखो जाणे लोक;
- ગાનારા ગાય છે—"મેલ મિથ્યાભિમાન," (ઇત્યાદી.)