વસુંધરાનાં વહાલાં દવલાં/૧૦.મદારી મળે છે
| ← ૯.સલામ કર! | વસુંધરાનાં વહાલાં દવલાં ૧૦.મદારી મળે છે ઝવેરચંદ મેઘાણી |
૧૧.ખારા પાટને ખોળે → |
આ પ્રકરણને આપ અહીં સાંભળી પણ શકો છો. |
10
મદારી મળે છે
આકાશના અનંત ગોળમાં નક્ષત્રો અરધું ચક્કર ઘૂમી વળ્યાં હતાં ત્યારે અનાથાશ્રમનો નવો બાળકા જાગ્યો. ઊંઘ અને ભૂખનું જે રોજેરોજનું યુદ્ધા છેલ્લા છ મહિનાથી એના શરીરમાં મચી ગયું હતું તેમાં ઊંઘ પરાજય પામી. ભૂખે એને બેઠો કર્યો. ભૂખ એને પથારીમાંથી બહાર દોરી ગઈ. એ કોને ગોતવા જાય છે તેની પ્રથમ તો એને ખબર પડી નહિ. એણે
પોતાની જીભ ફરી ફરીને હોઠ પર ફેરવી. એના હોઠ અને જીભ પોતાની યાદદાસ્તને તાજી કરતા હતા. માણસનું મગજ ક્યાં હોય છે તે તો દેહના વિજ્ઞાનીનો જાણે છે ને જણાવે છે. એટલે જ બાળકા પોતાને ધાવણ દેતી બંધ પાડનાર જનેતાને ભૂલી જઈ પોતાને ધવરાવનાર કૂતરીને વિશેષ યાદ કરે છે. નવા બાળકનાં હોઠ ને જીભ છ મહિના પરના પહેલા દિવસના બપોરની કૂતરી તો યાદ ન આવી, પણ મોમાં અડકેલ એના સુંવાળાં આંચળ સાંભર્યા. એ આંકળની સુંવાળપ શોધતો બાળક દરવાજે આવ્યો. દરવાજાની અંદર ફાનસ હતું ને બહાર અજવાળું હતું. અજવાળાની બિહામણી સૃષ્ટિમાં જે નહોતું તેને અંધારાની દુનિયા સંધરીને બેઠી હશે તો ? દરવાજા પર બાળકે હાથ પસાર્યા, દરબાજો બંધ હતો. હાથ ચેક નીચે સુધી ગયા ત્યારે ભોંય અને દરવાજાનાં કમાડને વચ્ચે એને ગાળો લાગ્યો. બીડેલામ બારણાંની ઝીણી ચિરાડમાંથી પણ બહાર નીકળવાનો બેવકૂફ પ્રયાસ માનવી કરતો આવ્યો છે. માના ગર્ભાશયની સંપૂર્ણ સલામતી પણ માનવીને મુક્તા જીવનની ઝંખના પાસે તુચ્છ લાગી છે. જીવનનો એ અનાહત નાદ છે. એ જ પ્રકૃતિનું તત્વ છે. બીજી તમામ વિકૃતિ છે. નાનો બાળક કોઈના પણ શીખવ્યા વગર દરવાજા હેઠળના સાંકડા અને આણી દર સળિયાવાળા ગાળામાંથી બહાર નીકળ્યો. સળિયાના ગરજા (અણીઓ)એ એના શરીર પરની ચામડી ઉતરડીને લોહી ચાખ્યું. પણ મોકળાપણાનું એ મૂળી શી વિસાતમાં છે?
બાળક ભાંખોડિયાભર હતો. તેમાંથી ઊઠ્યો અને ચાલતો થયો. નવો પ્રદેશ એને આકાર્ષક લાગ્યો. અંધારાનો ભય માતાના ઉદરમાં સાડા નવ માસ પુરનાર માણવા-પ્રાણીની પ્રકૃતિનું તત્ત્વ નથી. એ ભય તો દુનિયાએ ભણાવેલું ભણતર છે. આ બાળકની આજ સુધીની સૃષ્ટિમાં એ ભય નહોતો પ્રવેશ્યો. અંધારું જાણે એને આંગળીએ વળગાડીને ચાલ્યું. પવન ફૂંકાતો હતો. પવને એના શરીરને નાની નાવ કરી નાખી ને અંધારું જાણેકે દરિયાનું અનંત કાળું જળ બની ગયું. મોકળી જિંદગીના તલસાટને રૂંધનાર ત્યાં કોઈ નહોતું. આશ્રમના ઉંબરામાં જ વેરાના ઊભું હતું. સમાજની સમસ્ત કાળાશ જ્યાં છુપાવવામાં આવતી હોય ત્યાં સફેદ પોશાકનો પહેરનારો સમાજ પાડોશીપણું રાકહતો નથી હોતો. આશ્રમની બહાર બીજું કોઈ મકાન નહોતું. મિલના મેળા પાણીની નીક મોટા અજગરનું રૂપ ધરીને આડી પડી હતી. એના કમર સુધીના વહેણમાં થઈને બાળક પાર નીકળી ગયો. પણ હજુ એનાં હોઠ-જીભની શોધ પૂરી નહોતી થતી. અંધારામાં ખાડા-ખબાડિયાં આવતા ને બાળકને એક-બે ગુંલાટો ખવરાવતા. પણ થોડા દિવસા પર માતાના કૂબામાં ગામ – ટોળાના ઝનૂની પગની હડફેટે ચડવા જેવી કશી જ ભયાનકતા એ ખાડા- ટેકરાના મારગાં ઋમધનમાં નહોતી. ટેકરાઓ ગાળો નહોતા દેતા. હાકોટા નહોતા પાડતા. પકડી નહોતા રાખતા. પોતાની છાતી પર થઈને ચાલવા દેતા. ટેકરા ને ખાડા માયાળુ હતા. તેમણે ‘સાહેબ, સલામ’ કરવાની ફરજ પાડી નહિ. પવન જાણે કે ટેકરા-ખાડાઓના પોલાણમાં પેસીને લપડાકો મારતો હતો.
ખેતરને શેઢે કોઈક કાળા આકારો દેખાયા. તારાઓએ પ્રકાશિતા કરેલું અંધારું જેટલું કાળું નહોતું એટલા એ આકારો હતા. બાળકે એ દિશા પકડી.
બે-ત્રન નાના નાના ભડકા થયા, અને તે અપ્છી જાણે કોઈ નાનો-શો અગ્નિ થોડે થોડે અંતરે ઝબૂક ઝબૂક કરતો રહ્યો. આકાશમાંથી પૃથ્વી પર પડેલો એ શું તારો ઝગતો હતો? બાળકની કલ્પના સૃષ્ટિમાં બીજી કોઈ ઉપમા જડવી અશક્ય હતી. બાળકની જીભને પહેલું પોષન આપનાર માતા છે. બાળકની કલ્પનાને પહેલું ધાવણ ધરાવનાર આકાશ છે. એટલે જ બાળ રામચંદ્રજીનો સૌ પહેલો કજીયો 'મા મને ચાંદલિયો વા'લો'નો જ હતો. એટલે જ દુનિયાએ એને ચાટલામાં ચંદ્રનું પ્રતિબિમ્બ બનાવીને ફોસલાવી લીધા હતા.
બાળકની જીભ લબકારા કરવા લાગી. ઝબૂકતો અગ્નિ કોઈક ખાવાની ચીજ હોવી જોઈએ. તારાઓના દર્શન પછીની પહેલી સંજ્ઞા કદાચ બાળકને આજ હશે કે માનાં સ્તનોની એ કોટાનકોટિ ડીંટડીઓ છે. આમ ન હોત તો બાળક કોઇ સુંદરીના અંબોડાના શોભાવ માટે સર્જાયેલા મનાતા ફૂલને કે રાજાના તાજમાં જડાવા નક્કી થયેલ હીરાના હોઠ વચ્ચે જ સૌ પહેલું શા માટે પકડત?
આવી કલ્પનાઓમાં ભમવાને જેટલો કાળક્ષેપ કવિજનો કરે છે તેટલો કાળક્ષેપ બાલકે નહોતો કર્યો. એના પગ એને એ ઝબૂક ઝબૂક થતા અગ્નિની છેક જ નજીક પહોંચાડી ચૂક્યા હતા. એને દેખીને પૃથ્વી પર લાંબો થઈ ને પડેલો એક આકાર સળવળી ઊઠ્યો ને અમાંથી ઉપરાઉપરી ઘુરકાટ ઊઠ્યો. એક પલમાં જ એક આદમીની હાક ઊઠી : "હે હે તને ઓઘડનાથ ખાય, હડમાન તારા બત્રીસે દાંત પાડે, તને છપ્પન જોગણીઓ ભરખે, પીર ઓલિયા પોગે તને, ખબરદાર રે'જે, ભૂતડા ! તને ભૂતનાથની દુવાઈ !"
બાળકને આ શબ્દોની સાન નહોતી. એ ચૂપચાપ થંભી ગયો. અને બોલનાર આદમીની ચારે બાજુ, નહિ પશુ-નહિ માનવી એવા ત્રણ-ચાર આકરો તીણી ચીસો પાડતા કૂદાકૂદ કરી રહ્યા.
"કુણ છો રે?" માનવીએ પોતાના ભય અર્થ વગરનો જોઈને જરા નિહાળી નિહાલી જોયું.
"મા." બાળકને એ એક જ શબ્દ જન્મ પછી પહેલો જીભે ચડે છે ને એ એક ક શબ્દમાં માનવની અંતઘડીની - આખરી વાણી ખતમ થાય છે.
'થા...મ!" એવો એક હળવો બોલ બોલીને એ માનવી ઈભો થયો ને એની ચોપાસ ફરતી કૂદાકૂદ બંધ પડી. ચારેક આકરો લપાઇને બેસી ગયા.
ઊભા થનાર આદમીના હાથમાં ચલમ અહ્તી. આઘેથી ઝબૂકતો અગ્નિએ ચલમનો હતો.
આદમી બાળકની નજીક આવ્યો ત્યારે એ બાળકના કરતાં સાતેક ગણો ઊંચો લાગ્યો. બાળકે એની સામે જોયું, પણ ચહેરા સુધી નજર પહોંચી નહિ.
કદાવર આદમી નીચો વલ્યો. એના કાળા મોં ફરતી સફેદ દાઢી હતી. એનું શરીર ફક્ત કમચ ફરતા લપેટેલા જીર્ણ કપડા સિવાય આખું જ ઉઘાડું હતું. એના માથા પર જટા જેવા લાંબા વાળ હતા. એ મનુષ્ય દેખાતો હતો તે કરતાં સુકાઈ ગયેલા તાડ જેવો વધુ દેખાતો હતો.
"કુણને ગોતછે રે?" એ પૂછતું એનું મોં વિકરાળ હતું, પણ એના નમેલા શરીરે એ વિકરાળતામાં સુંવાળપ મૂકી.
"મા." બાળકે ફરીવાર મહામહેનતે એ શબ્દ ઉચ્ચાર્યો.
"તારી મા ! આમ્હીં? મદારીના લબાચામાં ? તારી માને મેં થોદી સંતાડી છે ? હું ચોરું તો છોકરાં ચોરું. તારી મા જેવડી માને ચોરીને ક્યાં છુપાવું, ગમાર?"
"મા."
"તારી મા? આ મારી રતનબાઈ તારી મા છે? તું તો વાંદરું નથી, ભાઈ ! તેમ તું રીંછડુંય નથી! આ મારી હેડમ્બા રીંછણ તારી મા છે? હેં હેડંબા?"
એમ કહેતો એ માણસ પોતાની પાસે લપાઇને બેઠેલી કાળી આકૃતિ તરફ વળ્યો. " તું વળી કારે માણસનું ઘર માંડવા પોગી ગઈ'તી? આ તારો છોકરો છે?"
"ઘે-ઘે-ઘે-ઘે-" એ લાંબી પડેલી કાળી આકૃતિએ પોતાના આ અપમાન સામે વાંધો ઉઠાવ્યો.
"હે-હે-હે-!" માનવી હસ્યો..."લે, સાંભળ ટાબરિયા! રીંછણ પણ કહે છે કે એ તારી મા નથી. ત્યારે કુણ તારી મા છે આંહી?"
"મા-આ-આ-" છોકરો રડ્યો.
"કુણ...હું ? હું તારી મા ? મારી કૂખ વળી ક્યારે ફાટી'થી, છોરા ? મને થાપ દેવા આયે સે થું ? હું કાંઈ બેવકૂફ નથી. હું પાગલ નથી. હાં, હું તો હકીમ છું હકીમો તો બીજાને પાગલ બનાવે. તારા બાપને, તારા બાપના બાપને, તારી સાત પેઢી માયલા કોઈને કોઈ હકીમે -વૈદે પાગલ નથી બનાવ્યો કે?" "મા."
"આહીં આવ. તું મારી જડતી લેવા આવ્યો છો ને, ટાબર? તુમ્ શું ફુલેશ છો ? શાવકાર છો? આંહીં આવ."
બુઢ્ઢાએ બાળકને પોતાના સરંજામ પાસે લીધો. એક કાવડ હતી. કાવડને બંને છેડે બે ઝોળીઓ હતી. કરંડિયા ખોલીને બુઢ્ઢાએ કહ્યું : "લે, જોઈ લે મારા લબાચા. આ મારી એક ડીકરીનું ઘર છે." એમ કહી એક કાળી ડાબલી લીધી, " આમાં ડીકરી સૂતી છે ઈ તો તારી મા નહિ ને? ઊઠ એય ડીકરી, તારું રૂપ દેખાડ. તારે ડિલે લૂગડાં તો નથી, એટલે તને નાગી ને નાગી જોઈ લ્યે આ ટાબરિયો."
એમ કહીને દાબડી ઉઘાડી એને કાળી ભમ્મર વીંછણ કાઢી. વીંછણનો આંકડો પકડી એને અધ્ધર લટકાવી : "લે, આ તારી મા છે?"
"નહિ? ઠીક લે, બીજી છોકરી બતાવું." એમ કહીને એણે એક નાના કરંડિયામાંની ચંદનઘો કાઢી. "આ તારી મા? નહિ? ઠીક, હાં, હાં , મારી કને એક-બે માણસની છોકરિયું પણ છે. એને પૂછિયેં."
થેલીમાંથી એણે બે-ત્રણ ઢીંગલાં કાઢ્યાં. "આમાં છે કોઈ તારી મા ? હવે તો મારી જડતી લઈ લીધી ને ? હવે મને ફુલેસમાં નથી સોંપવો ને?"
"મા."
"હવે તો હું એક રિયો છું, ભા ! હું તારી મા છું? હું તે કેટલાકની મા થાઉં ? ઠીક, આવ, બેસી જા, આંહી."
બાળકને આટલા બધાં જીવતાં-મરેલાં રમકડાંમાં અજબ રસ પડી ગયો. એ ભય વગર બેસી ગયો.
"તારી નજર ક્યાં ટપી રહી છે?" એમ કહીને એણે એક વાટાકો ને તેના પર પડેલો ટુકડો રોટલો બતાવ્યો. "આની ગંધ આવી કે તને? ઇન્સાન છો ને! કોઈ ભૂખ્યા માણસને અધરાતેય ખાતો ભાળી શકતો નથી કે? આ વાટકામાં દૂધ છે એ કાંઈ તારી મા નથી મૂકી ગઈ આંહીં. આ મારી ડીકરી ચંદનઘોએ અને મારી કાળવી નાગણીએ ન પીધું તેટલું એઠું લઈને હું ટુકડો રોટલો ખાવા બેસતો'તો, મારે બુઢ્ઢાને દાંત ક્યાંથી કાઢવા ? તારું મોં ફાડ તો!"
એમ કહીને એણે બાળકના મોંમાં પોતાની આંગળી ચોપાસ ફેરવી.
બાળકની જીભ હોઠને મમળાવી રહી હતી. એની નજર ઘડીક બુઢ્ઢા સામે ને ઘડીક દૂધના વાટલા સામે ટળવળતી હતી.
"ઠીક ભા, મેં આ ઝેરી જાનવરોનાં મોંમાંથી ઝૂટવ્યું, ને તું હવે મારામાંથી ઝૂંટવી જા. ઊભો રે', દૂધ કમતી છે. રોટલો ચોળી દઉં."
દૂધમાં રોટાલો ચોળતો ચોળતો બુઢ્ઢો બાળકને ઝીણી નજરે તપાસતો હતો ને કહેતો હતો : "ખાઈ-કરીને ભાગી જઈશ નહિ ને? ખાઈને ખુટામણ કરવાનો તો આપણા બાપદાદાનો ધંધો છે, ખરું ને? ખાઈને નથી ખૂટતાં આ જાનવરો. માટે તો હું જાનવરોનો સંગાથ ગોતીને પડ્યો છું ને? તું ઇન્સાન, મારો પીછો લેવા પોં'ચ્યો, તે મેં એવું કયું ધરમ કરી નાખ્યું'તું એલા? મને કોઈઊ દી ધરમ કર્યાનું સાંભરતું નથી. મેં તો આ વાંદરનાં મોંમાંથી પણ મૂળો આંચકીને ખાધો છે."
બુઢ્ઢો મદારી ચોળેલાં દૂધ-રોટલો બાળકને મોંએ કોળિયે કોળિયે મૂકવા લાગ્યો. આખા દિવસની ભૂખે બળતો બાળક ખાવા લાગ્યો. બીજા હાથે બુઢ્ઢાએ એ ચોલેલ દૂધ-રોટલાનો અરધો ભાગ દબાવી રાખ્યો. બાળકે એના હાથને ઉખેડી નાખીને માગ્યું : "મા-મા-"
"એટલો મારો ભાગ છે. મને ભૂખ લાગી છે છોડ!" બુઢ્ઢાએ બાળની સામેથી વાટકો લઈ લીધો. બાળક ઊઠીને વાટકો હાથ કરવા ગયો. બુઢ્ઢાએ બાળકને રોકવા મહેનત કરી. બાળકે બુઢ્ઢાના જીર્ણ દેહ સાથે જુદ્ધ માંડ્યું. આકહ્રે એકાએક બુઢ્ઢાના ઉધાડા દેહની છાતીની લબડેલી ચામડી પર જ્યારે બાળકે સ્તન માની લઈ બચકો ભર્યો ત્યારે બુઢ્ઢાએ પોતાનો પરાજય કબૂલ કરી લઈને ખિજાયેલા હાથે વાટકો બાલ સામે પછાડ્યો : " લે ખાઈ જા. ખાઈ જા." ને તમામ ધાન એણે બાળકના મોંમાં ઓરી દીધું. ખાલી વાટકામાં થોડું ઘનું જે કામી ચોંટી રહ્યું હતું તે પોતે ચાટી જઈને પછી ખીજમાં વાટકો પછાડ્યો.
"લે, પાની લઈ આવું!" એમ બોલી ડોસો વાટકો લઈ ઊઠ્યો. બાજુમાં વરસાદના પાણીનું ત્રણેક મહિનાનું જૂનું ખાબોચિયું હતું. ત્યાં પોતે ત્રણ-ચાર વાટકા પાણી પીને પોતાના ભૂખ્યા પેટને ઠગી લીધું ને એક વાટકો છોકરાને માટે ભરી લઈ આવ્યો.
છોકરો ઝોલે ગયો હતો. એણે અરધી ઊંઘમાં ને ઊંઘમાં પાણી પીધું ને પછી એ ઢળી પડ્યો.
ટાઢો પવન ઝપાટા મારતો હતો. પાછલી રાત રોગોયલ ઠંડીના માનવભક્ષી મંત્રો જાણે કે જગત પર છાંટતી હતી. ગામનાં કૂતરાંના રુદન-સ્વરો પવનમાંથી ગળાઇને આવતા હતા. એ સ્વરો સાંભળીને મદારીનાં વાંદરાં ને રીંછણ વારેવારે ચમકતાં હતાં. બે ખેતરવા આઘી પડેલી કાપડ-મિલના ચોકિયાતો ખોંખારા મારતા ચોકીનો ડોળ કરી મિલનું કાપડ ચોરતા હતા.
ડોસાએ શરીર લંબાવ્યું. પાછું કાંઈક સાંભરી આવ્યું એટલે એ ઊઠ્યો. છોકરાનાં ઊંઘતા શરીરને ઉઠાવીને એ રીંછણ પાસે લઈ ગયો. કહ્યું :
"હેડંબા!"
રીંછણે જવાબમાં ઘુરકાટ કર્યો.
"જાગછ?"
બીજો ઘુરકાટ.
"આ આફતને તું તારી ગોદમાં સાચવ ને, બાઈ ! આ ટાઢમાં ઠૂંઠવાઈ રે'શે."
ત્રીજો પ્રેમાળ ઘુરકાટ.
ડોસાએ છોકરાને રીંછણની ગોદમાં મૂક્યો.
ફરી સૂઈને ફરી પાછો ડોસો ઊઠ્યો.
"હેડંબા!"
હેડંબા ઘૂરકી.
"મને બેવકૂફને યાદ આવ્યું. આપણાથી આંહીં પડી ન રે'વાય. સવાર પડશે તો કમબખ્ત છોકરાની ગોત થશે ને મને ફુલેસ ઊંચો ટાંગી હેઠ બળતું કરશે. હાલો, આ કમબખ્તે એક તો મને લાંઘણ કરાવી છે, ને ઉપર જાતો હવે મને પંથ કરાવશે."
કાવડની એક ઝોળીમાં પોતાનો બીજા તમામ સરંજામ ભરીને સામી ઝોળીમાં ફાટેલ ગાભો પાથરીને તેમાં છોકરાને નાખ્યો. કાવડ બીજા ખભા પર ઉપાડીને ડોસાએ કાળી રાતે ખેતરો ચીરતો ખારાપાટનો રસ્તો લીધો. વાંદરાંને રીંછણ પાછળ ચાલ્યાં આવતાં શા શા વિચારો કરતાં હતાં તે તો કોઈથી ન કહી શકાય, પણ સૌની ચિંતા આ નવા આવેલ માનવબળ પર એકાગ્ર બની હતી એટલું કેવામાં અમે માન્વી હોવા છતાં પણ અસત્ય આક્ષેપ નથી કરતા એટલું કહેવામાં અમે માનવી હોવા છતાં પન અસત્ય આક્ષેપ નથી કરતા એટલું કરતા એટલું તો એ પશુઓ પણ કહેશે.