સોરઠી બહારવટીયા - ભાગ બીજો/જેસાજી વેજાજી
| ← જોધો માણેક : મૂળુ માણેક | સોરઠી બહારવટીયા - ભાગ બીજો જેસાજી વેજાજી ઝવેરચંદ મેઘાણી |
- [આશરે ઈ.સ. ૧૩૫૦માં જુનાગઢની ગાદી ઉપર રા ખેંગાર રાજ કરે: એને ભીમજી નામે એક કુંવર.
કુંવર ભીમજી વેરે પોતાની કન્યાના સગપણ માટે ઈડર રાજે શ્રીફળ મોકલેલું. ભીમજીએ પિતાને કહ્યું કે “બાપુ ! તમે પોતે જ વધાવો તો ?”
રા'ની નિષ્ઠા ભીમજીને ભાસી ગઈ હશે.
રા' બોલ્યા : “ભાઈ ભીમજી, તો પછી ઈડરનો ભાણેજ કાંઈ ફટાયો રહી શકે ખરો ?”
ભીમજી : “ના બાપુ, નહિ જ. નવાં રાજમાતાને જો દીકરો જન્મે તો મારે રાજ ન ખપે. મારો કોલ છે બાપુ !”
રા' ખેંગારજી પરણ્યા. પુત્ર થયો. એટલે પાટવી કુંવર ભીમજી ૪૫૦ ગામડાં લઈને સરવાની ગાદીએ ઉતર્યો.
કોઇ કહે છે કે ૪૫૦ નહિ, પણ ચાર ચોરાસી : એટલે ૧૩૬ : રા. સા. ભગવાનલાલ સંપતરામ લખે છે કે એક જ ચોરાસી.
ભીમજીના છત્રસંગજી ને સૂરસંગજી થયા, છત્રસંગજીના તે સરવૈયા અને સરસંગજીના તે ચૂડાસમા :
| છત્રસંગજી | |||||||||||||||||||||||
| મેપજી | ગંગાદાસજી | ||||||||||||||||||||||
| કવાટજી | સોંડાજી | ||||||||||||||||||||||
| જેસોજી | વેજોજી | ||||||||||||||||||||||
આખી સરવૈયાવાડ આ બધાની. પણ રા' માંડળિકના સમયમાં જ ઘણો ગરાસ જૂનાગઢે દબાવી દીધો. તેથી બહારવટું મંડાએલું, ગંગદાસજી રા'ની સામે બહારવટે હતા.
ઈ. સ. ૧૪૭૨-૭૩માં માંડળિકને મહમદ બેગડાએ ૫દભ્રષ્ટ કર્યો. મુસલમાનનું તખ્ત મંડાયું. એણે સરવૈયાઓને પોતાનું આધિપત્ય સ્વીકારવા કહ્યું. એટલે બહારવટીયાઓએ નવી સત્તા સામે મોરચા માંડ્યા. વીસ વરસ બહારવટું ચાલ્યું.
આખરે ઇ. સ. ૧૪૯૪માં સમાધાની થંઈ. પાદશાહે ચોક હાથસણીના બે તાલુકા, કુલ ૬૪ ગામ દીધાં. રા. સા. ભગવાનલાલના ઇતિહાસમાં અમરેલી પરગણાનાં ૧૪૪ ગામ આપ્યાં લખેલાં છે.]
લોળાગળ લાંકાળ ! ગૃંજછ તુ મેાદળને ગઢે,
(ત્યાં તો) સિંહળદિપ સોંઢાળ કંપવા લાગે કવટાઉત !
[હે પાતળી કમરવાળા, માંસના લોળા ગળનારા સાવજ ! હે કવાઉતજીના પુત્ર જેસાજી ! તું જ્યારે જુનાગઢને કિલ્લે જઈને ગર્જના કરે છે, ત્યારે પાદશાહ રૂપી સૂંઢાળો ગજરાજ કંપવા લાગે છે.]
"કોઇ અન્નપાણીનું ક્ષુધાર્થી કોઈ ભૂખ્યું ? હોય તો આવી જાજો ભાઈ ! પેલો ભાગ તમારો.”
મધરાતે મસાણમાં બેઠેલા માણસે આ પ્રમાણે સાદ પાડ્યો અને એ નિર્જન ભૂમિ એના ઘેરા અવાજથી કાંપી ઉઠી. નવરાતના દિવસો ચાલે છે. આવાજ દેનાર આદમી રજપૂત છે. પડખે ઢાલ તલવાર ને ભાલો પડ્યાં છે. સામે એક તાજું મુડદું બળ્યું હોય તેવી ચિતા સળગે છે. ચિતામાં ભડકા નથી રહ્યા, પણ લાકડાંના મોટાં ખોડસાનો દેવતા ચારે બાજુ લાલ ચટક ઝાંય પાડતો, તા ન ઝીલાય તેવો આકરો, કોઈ અગ્નિકુંડ જેવો સળગી રહ્યો છે. રજપૂતનાં ત્રણે હથીઆર એ તેજમાં ચમકે છે. અને મસાણમાં પ્રેત બેઠું હોય તેવો દેખાતો એ ગરાસીઓ આગમાં એક ધીંગો ઘેંટો શેકે છે.
શેકીને એણે હાથમાં જમૈયો લીધો, ઘેંટાના ભડથામાંથી કટકા કાપ્યો, અને ઉંચે જોઈ હાકલ દીધી કે “કોઈ અન્ન પાણીનું ક્ષુધાર્થી ! કોઈ ઉપવાસી ! ”
હાકલ પૂરી થાતાં જ પાછળથી, રજપૂતના ખંભા ઉપર થઈને એક હાથ નીકળ્યો. પંજો પહોળો કરીને એ હાથ જાણે કે જમવાનું માગે છે. કોઈ બોલતું નથી. રજપૂત ચિતા સામે મ્હોં રાખીને બોલ્યો : “આ લ્યો ભા ! તમારે તો મોઢું દેખાડવામાં ય લાજ આવતી હશે ! ઠીક ! મારે મોઢું જોઈને કરવું છે ય શું ?”
રજપૂતને પાછળ નજર ન કરવાની તો પ્રતિજ્ઞા છે. વાંસેથી આવીને કોણ હાથ લંબાવે છે એ જાણવાની એને જરૂર નથી. કોઈ ક્ષુધાર્થી હશે એટલું જ જાણવું બસ હતું. માંસનો પહેલો ટુકડો એણે એ ગેબી હાથની હથળીમાં મૂકી દીધો, લઈને હાથ પાછો ચાલ્યો ગયો.
બીજુ બટકું કાપીને જ્યાં રજપૂત પોતાના મ્હોમાં મેલવા જાય છે, ત્યાં ફરીવાર એજ હાથ લાંબો થયો. ને હથેળી ધરી.
“વળી પાછો લોભ લાગ્યો? ઠીક, લ્યો ! ભાગો ! ”
બીજો ટુકડો પણ રજપૂતે એ હથેળીમાં ધર્યો, લઈને હાથ પાછો ખેંચાઈ ગયો.
ત્રીજો ટુકડો: ચેાથો ટુકડો : પાંચમો : છઠ્ઠો : વારંવાર હાથ લાંબો થતો જ ગયો, ને રજપૂત એને બટકાં આપતો ગયો. એમ કરતા આખો ઘેટો ખલ્લાસ થયો તો યે હાથ તો ફરીવાર બહાર નીકળ્યો.
“રંગ છે તમને ભા ! ૫ત્ય લેવી છે ! લ્યો ત્યારે !”
રજપૂત કળી ગયો. જમૈયો પોતાના શરીર પર મેલ્યો, ઝરડ ! દઈને એણે પીંડી કાપી. કાપીને લોહી નીતરતી એ હાથમાં મેલી; ને જયાં બીજી પીંડી વધેરવા જાય છે ત્યાં મા ! મા ! એવો માકાર થયો. કોણી સુધી હેમની ચૂડીએ ખળકતો કંકુવરણો હાથ બહાર નીકળ્યો અને રજપૂતનું જમણું કાંડું ઝાલી લીધું. રજપૂતે હાકલ કરી:
“કોણ છે તું ?”
“બાપ ! હું શક્તિ ! ”
એમ કહેતાં દેવી સન્મુખ પધાર્યા.
“કાં માડી ! કાંડું કાં ઝાલો ?”
“બાપ ! હવે હાંઉ ! ધરાઈ રહી.”
“રજપૂતનું પણ લેવું'તું મા ?”
“પણ નો'તું લેવું. પણની કસોટી લેવી'તી. લે બોલ, તું કોણ છે, બાપ ?”
“માડી ! હું બહારવટીઓ છું. સારૂ માણસ તો અહીંયા ક્યાંથી બેઠું હોય ?”
“નામ ?”
“જેસો.”
“સાખે ?"
“સરવૈયો.”
"એકલે પંડ્યે છો ?” “ના, કાકાનો દીકરો વેજો જોડ્યમાં છે. અને દાદા ગંગદાસ ગુરૂપદે બેઠા છે.”
“કોની સામે ખેડો છો ? "
“પાદશાહ સામે. જુનાગઢ ને અમદાવાદ, બેયની સામે.”
“શી બાબત ?”
“અમારાં ૪૫૦ ગામ જુનાગઢે આંચકી લીધા છે.
“બાળબચ્ચાં ?”
“જગદમ્બા જાણે. એની સામુ જોવામાં અમારો ધર્મ નથી. સાંભળ્યું છે કે નટનાં પખાંમાં છુપે વેશે રઝળે છે. જાણ થાય તો પાદશાહ છોકરાઓની હત્યા કરે.”
“કેટલુક થયાં નીકળ્યા છો ?”
“કાંઈ સાંભરતું નથી. દાદાને કાળા મોવાળા હતા તે ધોળા થઈ ગયા છે.”
“બારવટે પાદશાને પોગાશે બચ્ચા ?”
“સારાં ઘોડાં મળે તો પોગાય માડી ! અમદાવાદ સુધીનો મુલક ધમરોળી નાખીએ. ”
“જેસાજી ! ઘોડાં કાર નહિ કરે. આ ગરના ડુંગરા અને ઉંડી નદીયુંમાં ઘોડાં ભાંગી જશે. જાવ બાપ ! સોમત નદીને કાંઠે તમને બે રોઝડાં મળશે. માથે પલાણીને હાંક્યા કરજો. નદીયું આવશે ત્યાં ઠેકી જાશે ને ડુંગરાના ગાળા ટપી જાશે. પહાડુંમાં હડીયાપાટી કરશે. જેસાજી ! તેં મને તારૂં અંગ અર્પણ કર્યું , તો મારૂં વરદાન સમજજે કે સતધરમ નહિ ચૂકો ત્યાં સુધી તમારો ધજાગરો હેમખેમ રે'શે."
કહીને શક્તિ અલોપ થઈ ગયાં.
"ગઢવા! જમવા મંડો ! કેમ થંભી ગયા ?”
પણ ગઢવો ખાતો નથી. ગામને પદર નટ લોકોના પંખા (પખાં : ટોળાં) ઉતર્યા છે. સાંજ પડી ને દિવસ આથમ્યો એટલે શહેરના દરવાજા દેવાઈ ગયા છે ને એક ચારણ મુસાફર બહાર રહી ગયો છે. બે ત્રણ છોકરાં ચારણને પોતાના ઉતારામાં તેડી લાવ્યાં, બે બાઈઓ હતી તેણે રોટલા ઘડ્યા, ચારણને જમવા બેસાર્યો, પણ ચારણ થાળીમાં હાથ બોળતો નથી.
“ગઢવા ! વ્હેમાવ છો ?”
“તમે કેવાં છો મા ! મારી ચારણ દેહ છે, એટલે હું જરાક આંચકો ખાઉ છું.”
“ગઢવા ! વન થાશો ? તો વાત કરીએ. ”
“માડી ! વન તો વાયે ય હલે : હું તો પાણો થાઉં છું : કહો જે કહેવું હોય તે : હું દેવીનું પેટ છું ઈ ભૂલશો મા.”
“ત્યારે ગઢવા !
પે પાલટીએં પાટ, પંડ પાલટીએં નહિ !
ઘર એાળખીએ ઘાટ, જગતે જે જેસંગતણા.
“ ગઢવા! બહુ બુરી પડી છે. તેથી આ લૂગડાં બદલાવ્યાં છે. પણ પંડ્ય નથી અભડાવ્યાં. અમે નટ નથી. અમે ગરાસીયા છીએ. ગંગાજળિયા રા'નું કુળ છીએ. અમારા પુરૂષોને માથે પાદશાહનો કોપ ભમે છે.”
“કોણ જેસોજી વેજોજી તો નહિ ?”
“એ જ અમે એનાં ઘરનાં માણસો !”
“તમારી આવી દશા બોન્યું ! આ બારવટાં ! પંડ પર પૂરાં વસ્તર ન મળે ? ખાવાની આ રાબ છાશું ?” “હોય બારોટ ! વેળા વેળાની છાંયડી છે. અને ચાર ચોરાશીયુંના મોડ પહેરનારા પુરૂષો જ્યારે અનોધાં દુઃખ વેઠે છે, ત્યારે અમથી આટલાં તપ તો તપાય ને ! તરવાર લઈને જે દિ' જોડે ઘુમશું તે દિ' વળી વશેકાઈ વદશે. આજ તો આભને ઓળે છોરૂડાંને ઉઝેરીએ છીએ ગઢવા !”
ચારણે વાળુ કર્યું. પ્રભાતે ચારણે રજા લીધી. કહેતો ગયો કે “માડી ! છઉં તો પાદશાહનો દસોંદી, પણ તમારા ઠાકોરને ન ઉગારૂં તો આ અનાજ કીડાને ખવરાવ્યું સમજજો !”
“હજાર હાથવાળો ઉગારશે ગઢવા ! બાકી અમે તો ચૂડા ભાંગવા તૈયાર થઈને જ બેઠીયું છીએ. પણ અમારાં દુઃખને કારણે બારવટીયા પાદશાહને શરણે જાય, ઈ તો કદિ નહિ થાય.”
“જેસાજી વેજોજી પાદશાહને શરણે જાય ! હથીઆર મેલે ! તો તો ગંગા અવળી વહે, અને રંગ છે તમને રજપુતાણીયું ! આમ ૨ઝળીને પણ ધણીઓને પાનો ચડાવો છો. રંગ !
હજી સૂર ઝળહળે
હજી સાબત ઈંદ્રાસણ !
હજી ગંગ ખળહળે
હજી પરઝળે હૂતાશણ !
છપ્પય બોલતાં બોલતાં ચારણના રૂવાડાં બેઠાં થઈ ગયાં અને એણે દુહો લલકાર્યો :
(જો) જેસો ને વેજો જાય ઓળે અહરાણું તણે,
(તો તો) પે પાંડરૂં ન થાય કાળી ધેને કવટાઉત !
[જો જેસો વેજો જેવા અટંકી રજપૂતો પાદશાહને શરણે જાય, તો સૃષ્ટિના નિયમ પલટી જાય : તો તો કાળા રંગની ગાયનું દૂધ
પણ કાળુ જ બની જાય, ધોળું ન રહે.] 
વેજે વેજળ કોટ શીરાબંધ ચણાવીયોં,
મલેમલની ચોટ સાવઝ વાળી સોંડાઉત.
[સોંડાજી સરવૈયાના પુત્ર વેજાજીએ ચૂનાબંધ વેજલ કોઠો ચણાવ્યો. પાદશાહની સામે સાવઝ સરીખો વેજોજી મલ્લની માફક દાવપેચ ખેલે છે.]
કલબલ બીબડીયું કરે, પડ પડ મરે પઠાણ,
વેજો નાખે વાણ્ય સાવઝવાળી સોંડાઉત.
[જ્યાં વેજોજી સાવઝ સરખી ગર્જના કરે છે, ત્યાં તો ડરીને પઠાણો (પોતાના ઘોડા પરથી) પટકાઈ પટકાઈ મરે છે, ને એની સ્ત્રીઓ-બીબીઓ કલ્પાંત કરવા લાગે છે.]
જૂને હળ જૂતે નહિ, કે ઘાતીયા ઘડે
કીધલ લૈ કડે, સરઠું લેવા સોંડાઉત !
[ વેજાજીના ત્રાસથી જૂનાગઢની જમીનમાં હળો, જૂતી શકતાં નથી. આખી સોરઠ એણે સોંડાજીના પુત્રે કબજે કરી લીધી છે.]
ગિરમાં રાવલ નદીના કિનારા પર જુનાગઢની દિશામાંથી ઘોડા જેવાં બે મોટાં રોઝડાં વારંવાર આવીને ઉભાં રહેતાં અને પોતાની પીઠ પર બખ્તર સોતા અસ્વારોને લઈને ભેખડો ટપી સામે કાંઠે જતાં. આજ પણ રાવલકાંઠે રોઝડાંના અસવારો ઉભા છે. પાદશાહી પઠાણોની ફોજે આજ બેય બહારવટીયાનો પીછો લીધો છે. ઠેઠ જુનાગઢથી ફોજ તગડતી આવે છે.
ઉપરકોટની અંદર પડીને આગલી રાતે એણે પાદશાહની સૂવાની મેડીમાં ખાતર દીધું. મ્હોંમાં તલવાર ઝાલીને ખીસકોલાંની જેમ બેય ભાઈ ચડી ગયા. મીંદડીની માફક સુંવાળાં પગલાં મેલીને અંદર ચાલ્યાં. બે પલંગ દીઠાં. એક પર પાદશાહ, બીજા ઉપર હુરમઃ પતંગીયા જેવા ચંચળ અને પટાનો સાધેલ નાનેરો ભાઈ વેજોજી તલવાર કાઢી ઠેકવા ગયો. ત્યાં જેસાએ પીઠ ફેરવી. વેજાએ પુછ્યું:
“કેમ પારોઠ દીધી ભાઈ ?”
“પાદશાહની બીકથી નહિ, બાપ ! ધરમની બ્હીકેથી.”
“શું છે ?”
“હુરમ બોનનાં લૂગડાં ખસી ગયાં છે.”
“કાંઈ વાંધો નહિ. આપણે માજણ્યા ભાઈ જેવા. શક્તિ સાક્ષી છે. લ્યો હું ઢાંકી આવું.”
વેજોજી ગયો. પોતાની પાસે પાંભરી હતી તે હુરમને માથે એાઢાડી દીધી.
“હવે ભાઈ ! હવે કરૂં આ પાદશાહના કટકા ! આવો રંગ આપણી તલવારૂંને કે દિ' ચડશે ?” વેજો કાળનું સ્વરૂપ ધરી આંખોના ડોળા ધુમાવે છે.
જેસાજીએ મ્હોં મલકાવીને માકાર સૂચવતો હાથ ઉંચો કર્યો.
“કાં ?” “આ જેને પાંભરી એાઢાડી એનો વિચાર કરૂં છું. મ્હોંયેથી એને માની જણી બોન કહી દીધી. અને આપણે કોણ, વેજા ? આપણે તો ગંગાજળ ! પાંચાળીની એબ ઢાંકનાર યદુનંદનના બાળકો !”
બોલવાનો સંચળ થયો. ને ઓછી નીંદરવાળી પઠાણજાદીની આંખોનાં પોપચાં, સરોવર માયલાં પોયણાં જેવાં ઉઘડ્યાં.
“ઓ ખુદા !” એવી ચીસ એના ગળામાં જ રૂંધાઈ ગઈ.
વેજાજીએ ડોળા ફાડી નાક પર આંગળી મૂકી. હુરમ પાદશાહના પલંગ આડે ઉભી રહી.
“હટી જા બોન ! તું બોન છે, બ્હીશ મા ! તારો સતીધરમ રજપૂતના હાથમાં હેમખેમ જાણજે. પણ આ અસૂરને તો આજ નહિ છોડીએ.”
“હું તમારી બોન ! તમે મારા ભાઈઓ ! કાપડું માગું છું.”
“માગ્ય ઝટ !”
“મારો ખાવંદ, મારો પાદશાહ કાપડામાં આપો.”
“પત્યું વેજા ! જેવાં આપણાં તગદીર ! વળો પાછા. હવે તો પાદશાહ બોનને કાપડામાં રહ્યો.”
બેય જણા ઉતરી ગયા. દાંતમાં લીધેલી તલવારો ઝબૂકતી ગઈ.
શું થયું, તેની બ્હીકે નહિ, પણ શું થાત તેને ધ્રાસકે થર થર કાંપતી હુરમે ધણીને અંગૂઠો મરડી જગાડ્યો. કહ્યું કે
“જેસો વેજો આપણા મહેલમાં !”
“હેં !” પાદશાહ હેબતાઈ ગયો. “ક્યાં છે ?”
“ચાલ્યા ગયા.”
“કેમ ?”
“પાદશાહનો જીવ મને બોન કહી કાપડામાં દીધો.”
પણ પછી તો પાદશાહની ઉંધ જાતી રહી. દિવાલો પર, દરવાજે, પલંગ પાસે, પવનનાં ઝપાટામાં તે ઝાડના ફરફરાટમાં એણે બહારવટીયા જ જોયા કર્યા : મોદળ ભે મટે નહિ, સૂખે નો સૂવાય,
મામદના હૈયામાંય, કૂદે હરણાં કવટાઉત !
- [મેાદળ (જૂનાગઢ)ને ભય નથી મટતો. સુખથી સૂવાતું નથી. અને મામદશા પાદશાહના હૈયામાં તો હરણાં જેમ કૂદકા મારતાં હોય તેમ ભયના ફફડાટ થાય છે.]
મેઘલી અંધારી રાતે, બેય બહારવટીઆ સોનરખ નદીને કાંઠે રોઝડાં ઉપર અસવાર બની ઉભા છે. મે'ની ઝડીઓ વરસે છે તેથી માથે કૂંચલીઓ ઓઢી લીધી છે. ભાલાંના ટેકા લીધા છે. અને ઘણા ઘણા દિવસના થાક ઉજાગરાથી બેયની આંખો મળી ગઈ છે. એ ઘડી-બઘડીના ઝોલામાં પણ બેય જણા પોતાના ગરાસ પાછો સોંપાયાનાં મીઠાં સોણાં ભાળે છે. જાણે બાર વરસની અવધિએ બાળ બચ્ચાંની ભેળા થઈ રજપૂતો હૈયાની માયામમતાભરી કોથળીઓ ખાલી કરે છે. ત્યાં તો ઝબકી ગયા. કાન ચમક્યા. અરણ્યમાં આઘે આઘેથી પોતાના નામનો મીઠપભર્યો, ઠપકાભર્યો લલકાર સાંભળ્યો:
૫ડ ધ્રજે પૃથમી તણું, કડકે નેાબત કોય,
જેસા ! સામું ન જોય, કાન ફૂટયા કવટાઉત !
- [ઓ જેસા ! આ પૃથ્વીનાં પડ ધ્રૂજે છે. નેાબતો ગાજે છે. છતાં હજુ સામે નથી જોતો ? તારા કાન કાં ફુટી ગયા? ]
જેસા ! સામું જોય, ગડહડી નોબત ગુંજે,
(પણ) કાળહુંદી કોય, કફરી ગતિ કવટાઉત!
- [ઓ જેસા ! સામે તો જો. આ નોબત ગુંજે છે. પરંતુ કાળની ગતિ બહુ કપરી છે.]
ત્રેહ ત્રાર્યા ત્રંબાળ (કાં) સાંભળ નૈ સરતાનનાં !
જેસા હજી ન જાગ કાન ફુટા કવટાઉત !
નીંગરતાં નિશાણ, (કાં) સાંભળ નૈ સરતાનનાં
જેસા હજી ન જાણ, કાં કાન ફુટા કવટાઉત !
- [ઓ જેસા ! કવાટજીના દીકરા ! આ સુલતાનનાં ડંકા નિશાન તારી પાછળ ગાજતાં આવે છે તે હજુ ય કાં ન સાંભળ ? તારા કાન કાં ફુટી ગયા ?]
આઘે આઘેથી જાણે હવામાં ગળાઈને એવા ચેતવણીના સૂરેા આવવા લાગ્યા. “ભાઈ વેજા ! કો'ક આપણને ચેતાવે છે. કો'ક સમસ્યા કરે છે. ચારણ વિના બીજો હોય નહિ. ભાગો ઝટ વેજલ કોઠે.”
વરસાદમાં અંધારે રસ્તો ન ભાળતા, તરબોળ પલળતા,નદી નાળાં ટપીને બહારવટીયા નાસી છૂટ્યા.
કાળભર્યો પાદશાહ ફોજ લઈને ઠરાવેલી જગ્યાએ આવે તો બહારવટીયા ગેબ થયા હતા. પાદશાહ સમજી ગયા. ફોજમાંથી એક માણસે અવાજ દઈને બહારવટીયાને ચેતાવેલા. એની સામે પાદશાહની આંખ ફાટી ગઈ. પૂછ્યું,
“તેં ચેતાવ્યા ?”
“ હા, પાતશાહ સલામત ! મેં ચેતાવ્યા. ને હું તારો ચારણ છું. તુને આજ ખેાટ્ય બેસતી અટકાવવા માટે મેં ચેતાવ્યા બાપ !”
“ફોજ પાછી વાળો. જવા દ્યો બહારવટીયાને. ”
“એ પાદશાહ !” હસીને ચારણે હાકલ દીધી :
અયો ન ઉડળમાંય સરવૈયો સરતાનની,
જેસો જોરે જાય, પાડ નહિ પતશાવરો !
[સરવૈયો બહારવટીઓ સુલતાનની બાથમાં ન આવ્યો, અને એ તો પેાતાના જોર વડે ચાલ્યો ગયો. એમાં પાદશાહ ! તારી કાંઈ મહેરબાની ન કહેવાય.]
“એસા !” પાદશાહ લાલચોળ થયા. “ફોજ ઉપાડીને બહારવટીઆને ગિરને ગાળે ગાળે ગોતો.”
હુકમ થાતાં ફોજ ગિરમાં ઉતરી.
દળ આવે દળવા કજુ, હીંકરડ ભડ હૈયાં
(ત્યાં તો) ઝીંકરડ ઝાલે ના, કોમળ ઢાલું કવટાઉત !
[પઠાણેાનાં દળ બહારવટીયાને દળી નાખવાને કાજે આવ્યાં, પણ ત્યાં તો એની કોમળ ઢાલો એ કવાટજીના પુત્રના ઝટકાની ઝીંક ઝાલી શકી નહિ.]
માર્ગે ધીંગાણાં મંડાતાં આવે છે. પાંચ પાંચ પઠાણોને પછાડી પછાડી બે ભૂખ્યા તરસ્યા ને ભીંજાયલા ભાઈઓ ભાગી છૂટે છે. એમ થાતાં આખરે રાવલકાંઠો આંબી ગયા.
- કોઈ કહે છે કે એ ચારણનું નામ ભવાન સાઉ. ને કોઈ કહે
ગિર વીંધીને રાવલ પડી છે. આભે અડવાની હોડ રમતી હોય તેવી એની ઉંચી ઉંચી ભેખડો ચડી છે. ઉંચેરી ભેખડોને માથે પણ ક્યાંઈક ક્યાંઈક ડુંગરા ઉભા છે. ભેખડોના પેટાળમાં પાળો આદમી પણ ન વીંધી શકે એવી ઘોર ઝાડી ઉભી છે. એ ઝાડીને ઝાળે ઝાળે સાવઝ હુંકે છે. જેવા ડુંગરા, જેવી વનરાઈ, જેવા સાવઝ, તેવા જ ત્યાં વસે છે નેસવાસી રબારીઓ ને ચારણ આયરો : તેવી જ ચરે છે સાવઝશૂરી ભેંસો : આમ રાવલની ગોદમાં તો બધાં બળીયાં જ પાકે છે. સાદુળાની માતા જાણે કોઈ પૂર્વ જૂગમાં શા૫ લાગ્યાથી નદી બની ગઈ છે. ઉનાળે શિયાળે અબોલ ચાલી જતી રાવલ આજ ચોમાસે ભાદરવાના ભરપૂર વરસાદમાં હાથીના ય ભુકા બોલાવે એવી મસ્તીમાં બે પૂર ચાલી જાય છે. પાણીની થપાટો ખાઈને જાણે રાવલની ભેખો રીડીયા કરે છે. દયા માયા એને સંસારમાં કોઇની રહી નથી. પ્રવાહમાંથી અવાજ ઉઠે છે કે માર માર ! માર માર માર ! બીજી વાત નહિ.
શક્તિએ સમર્પેલ રોઝડાં સાંકડો ગાળો ગોતીને ટપી ગયાં. સામે કાંઠે ઉતર્યા પછી પાછા ફરીને બેય ભાઈ જુનાગઢી સેનાની સન્મુખ ઉભા રહ્યા. રાવલે ફોજને સામે કાંઠે જ રુંધી રાખી હતી. સંધ્યાની લાલ૫માં રંગાતી આ બે મરણીયા ક્ષત્રિઓની મુખકાંતિ નિહાળીને પઠાણો પાછા ફર્યા. આંખે તમ્મર આવે એવો ઉંડો વાંકળો સૂવરનળો અને એવી જ ઝેરકોશલી નદી : એને કાંઠે કાંઠે નાનકડી સાંકડી કેડી છે. જાણભેદુ વિના બીજું કોઈ એને જાણતું નહિ. કેડીએ રોઝાડાં હાંકીને બેય ભાઈ ટોચે પહોંચે છે ને ત્યાં ડેલીબંધ દરવાજે થોભાળા રજપૂતોની ચોકી વળોટી અંદર વેજલકોઠામાં જાય છે. અંદર પહોળી જગ્યામાં દરબારગઢ બાંધેલો છે.
સૂવરનળો, રાવલ અને ઝેરકોશલી: ત્રણે નદીઓએ જાણે કે ચોપાસ આંકડા ભીડીને વેજલ-કોઠાને વચમાં લઈ લીધો છે. ક્યાંયથી શત્રુઓ ચડી શકે તેમ નથી. ભેખડો ઉંચી આભઅડતી અને સીધી, દિવાલ સરખી છે. પછવાડે પાણીની મોટી પાટ છે. એમાંથી બહારવટીયા પાવરે પાવરે પાણી ખેંચતા. તે પરથી એનું નામ પાવરાપાટ પડ્યું છે. વાંદરાં પણ ન ટકી શકે એવી સીધી એ કરાડ છે. ગીર માતાએ જાણે બહારવટીયાને પોતાની ગોદમાં લેવા સારુ આવી વંકી જગ્યા સરજી હશે.
એક બુઢ્ઢા રજપૂત સામે આંગળી ચીંધીને જેસોજી બોલ્યા,
“ભાઈ વેજા ! જોયા દાદાને ?”
“હા, ત્રીજી પેઢી સુધી એને માથે ય આ વીતક વીતવાં લખ્યાં હશે ને !"
“ઉઘાડે ડીલે બેસીને નીચેથી કાંઈક વીણે છે.”
“અને વીણી વીણીને ખંભા ઉપર શું નાંખે છે ?”
બે ય પૌત્રો દાદાની પડખે ગયા. ઉધાડી પીઠ ઉપર માંસમાં મોટા ખાડો દીઠો. ને ખાડામાં કીડા ખદબદે છે.
“કાં દાદા ! પાઠાને કેમ છે ?"
“બાપ ! જીવાત્ય પડી ગઈ. ઉઘાડું છું ત્યાં તો ઉછળી ઉછળીને બહાર પડે છે.”
“તે પાછા વીણો કાં ?” “બાપ ! એને મરવા ન દેવાય. પાછા પાઠામાં મેલું છું. એને એનું ઘર છંડાવાય કાંઈ ?"
“અરે દાદા ! જીવાત્યને આમ જીવાડવી ! ફોલીને ખાઈ ન જાય ?"
“પણ બેટા ! બહારવટાંનો ધરમ તો જતિધરમ છે. જીવાત્યને મરવા ન દેવાય. એનાં જતન કરાય."
“તો તો ડીલને ફોલી ખાશે."
“તે સાટુ તો આપણે રોજ પાઠામાં શેર લોટનો પીંડો કરીને ભરીએ: જીવડાં લેાટ ખાય ને કાયા બચી જાય: બે ય વાત સગવડ.”
દુઃખીયો ડોસો લ્હેરથી દાંત કાઢવા લાગ્યો.
ધોળી ફરફરતી દાઢીના કાતરાવાળો દાદો ગંગદાસ સંત સરખો દેખાતો હતો. બહારવટીયાના બાપનો એ સગો કાકો હતેા. જુવાનીથી માંડીને આજ એંશી વર્ષ સુધી એ જુનાગઢ અમદાવાદની સામે ઝૂઝતો હતો. હવે બે ભત્રીજાના દીકરાને તૈયાર કર્યા પછી પોતે થોડો થેાડો વિસામો લેતો હતો. બહારવટાંના ઉંચા ધર્મોની તાલીમ એણે બે ય ભાઈઓને પહેલેથી જ દીધી હતી.
“ દાદા !” જેસાએ કહ્યું, “હવે તો સાવ વિસામો જ લ્યો. આ પાઠા સોતા અમારી સાથે કેટલાક આંબી શકશો ? કયાંય લોટ મળ્યો, ન મળ્યો !”
“ભાઈ ! વિસામો તે આ શરીર શી રીતે માણે ? મન અમદાવાદ-જુનાગઢના કોટ કાંગરા માથે ઠેક દઈ રહ્યું છે. પણ શરીર મનના દોડમાં આંબતું નથી તેથી આંહી બેઠું બેઠું, જાણે રૂંવે રૂંવે શૂળા પુરોવતા હોય એવું આકળું બને છે.
“ દાદા ! હવે પ્રભુભજન !--
“બાપ ! એકવાર અમદાવાદ શેરની બજારમાંથી સાચાં મોતીની માળા ઉપાડી આવું, છેલ્લીવાર પાદશાને જાસો દઈ આવું. પછી હાંઉ ! કાયમનો વિસામો. બીજો અવતાર ક્યાં બારવટું ખેડવા આવવું છે ?”
રાખમાં ભારેલા અગ્નિની માફક અંદરથી સળગતો ડોસો, ઉપરથી આવાં નિરાંતનાં વેણ બોલતો બોલતો પાઠામાં લોટનો પીંડો ભરતો જાય છે, ને હેઠાં ઝરી જતાં જીવડાંને પાછાં ઉપાડી ખંભા નીચેના એ મોટા જખમમાં મૂકતો જાય છે. જીવડાં સુંવાળા સુંવાળા માંસના લોચામાં બટકાં ભરી રહ્યાં છે, પણ દાદાના મ્હોમાં તો સીસકારો ય નથી. આ દેખાવ જોઈને બારવટીયાનાં કલેજામાં જાણે શારડી ફરે છે.
ભર જે જે ભાલાળા તણે ઘાઘુંબે ઘમસાણ
અમદાવાદ અહરાણ, કાણ્યું માંડે કવટાઉત !
[ભાલાંવાળા બહારવટીયા જ્યારે અમદાવાદમાં જઈને ઘમસાણ
આવે ઘર અહરોતણા જેસંગ વાહળાં જાણ,
(ત્યાં તો) ખોદે લઈ ખરસાણ કબરૂં નવીયું કવટાઉત !
[જ્યારે જેસાજીની ફોજ અસૂરોના-મુસલમાનેાના ઘર ઉપર આવે છે, ત્યારે ખુરસાણોને નવી કબરો ખોદવી પડે છે.]
તેં માર્યા મામદ તણા ત્રણસેં ઉપર ત્રીસ,
(ત્યાં તો) વધીયું વીઘા વીસ, કબરસ્તાનું કવટાઉત !
[ઓ કવાટજીના પુત્ર ! તેં મામદશા પાદશાહના ત્રણસો ને ત્રીસ પઠાણો માર્યા, તેથી શહેરનું કબ્રસ્તાન વીસ વીઘા વધારવું પડ્યું.]
અમદાવાદ શહેરની હીરામોતીની બજારમાં એક હાટ ઉપર ગંગદાસ ડોસા બેઠા છે. ઘોડાની વાઘ પોતાના હાથમાં જ છે. ઢાલ, તલવાર ને ભાલો પોતપોતાના ઠેકાણાસર જ છે.
પારખી પારખીને ડોસાએ મોતી સાટવ્યાં.
મોતીનો ડાબલો શેઠે એના હાથમાં દીધો. પલકમાં બુઢ્ઢો રજપૂત છલાંગ મારી ઘોડાની પીઠ પર પહોંચ્યો. ઝવેરી બેબાકળો બનીને દોડ્યો અને બોકાસાં દીધાં કે “અરે દરબાર ! મોતીનો આંંકડો ચૂકવતા જાવ !”
“આંકડો ચૂકવશે મામદશા બા'દશા ! કહેજે કે કાકો ગંગદાસ મોતી સાટવી ગયા છે, એનાં મૂલ જો એ નહિ ચૂકવે તે હું એનો મોલ ફાડીશ.”
એટલું કહીને ડોસાએ હરણની ફાળે ફાળ ભરવાનો હેવાયો ઘોડો ઠેકાવ્યો અને વેપારીઓનાં બૂમરાણ વચ્ચે કેડી કરતો, ઉભી બજાર ચીરીને બુઢ્ઢો નીકળી ગયો. માર્ગે આડા ફર્યા તેમાંના કૈંક પઠાણ પહેરગીરોનાં માથાં તલવારે રેડવતો રેડવતો ડોસો જાણે ગેડીદડાની રમત રમતો ગયો. કોપાયલા પાદશાહના પાણીપંથા ઉંટ અને ઘોડા બહારવટીયાની પાછળ ચડ્યા. કેડે કેડા રૂંધાઈ ગયા. કૈંક ગાઉની મજલ કપાઈ ગઈ. પણ પાછળ ફોજના ઘોડાની પડધી ગાજતી અટકતી નથી અને ગંગદાસનો ઘોડો ધીરો પડવા લાગ્યો છે.
“કાં દાદા ! ઢીલપ કેમ વરતાય છે ?” જેસો પૂછે છે.
“કાંઈ નહિ બાપ, ઈ તો ગઢપણનું. લ્યો હાંકો !” વળી થોડીવાર હાંક્યા પછી ધીરા પડે છે.
“ના, ના, દાદા ! ખરૂં કહો, શું થાય છે ?"
“બાપ ! વાંસામાં જીવાત્યની વેદના ખમાતી નથી.”
“કાં ! લોટ નથી ભર્યો !”
“ભર્યો'તો. પણ ઘણા પહોર વીત્યા. જીવાત્ય ફરીવાર ભૂખી થઈ હશે."
“શું કરશું ?”
“કણી અફીણ હશે ? તો ડીલને ટેકો થાય ને પીડા વિસરાય.”
ત્રણેમાંથી કોઈના ખડીયામાં કણી અફીણ નથી નીકળ્યું. ઘોડાં પૂર પાટીએ લીધે જાય છે. ઉભું તો રહેવાય તેમ નથી. એમાં જેસાજીને ઓસાણ આવ્યું.
કાળી ને જરાક પલળેલી જમીન આવી ત્યારે ભોંમાં ભાલો; ખુતાડીને એણે ઉંચો લઈ લીધો. ભાલાને કાળો ગારો ચોંટી ગયો હતો તે ઉખેડી, જેસાજીએ અફીણ જેવી ગોળી વાળી.
“લ્યો દાદા, અફીણ ! ઠાકરની દયાથી મારા માથામાંથી આટલું જડી આવ્યું."
આફીણ જાણીને ગંગદાસજી આરોગી ગયા. વેદના થોડી વાર વિસારે પડી. ફરી ટટ્ટાર થઈને ઘોડો દોટાવ્યો. પણ વેદના સહેવાતી નથી. પાઠામાં ખદબદતી જીવાત્ય શરીરની કાચી માટીમાં ઉડી ને ઉંડી ઉતરતી જાય છે. ગંગદાસજીએ ઘોડો ઉભો રાખ્યો, નીચે ઉતરીને ધરતી ઉપર બેસી ગયા અને દીકરાઓને સાદ દીધો :
“જેસા વેજા ! બાપ, બેમાંથી એક જણો ઝટ મારૂં માથું વાઢી લ્યો. પછી માથું લઈને ભાગી નીકળો ”
“અરે દાદા ! આ શું બોલો છો ?”
“હા બાપ ! હવે મારાથી ડગલું યે દેવાય તેમ નથી રહ્યું. હવે તો આ દેહ આંહી જ રાત રહેશે. હમણાં જ દુશ્મનો આંબી જાશે. પણ જો અહરાણ મારૂં માથું કાપશે તો હું અસર ગતિ પામીશ. માટે મારી સદ્દગતિ સાટુ થઈને તમે માથું વાઢી લ્યો, વાર કરો મા. વાંસે ઘોડાના ડાબા વગડે છે.”
જેસોજી થંભી ગયો. ગોત્રગરદનનું મહાપાપ એની નજર અાગળ ઉભું થયું. એ બેાલ્યો “ભાઈ વેજા ! મારો હાથ તો ભાંગી ગયો છે. તારી હિમ્મત હોય તો વાઢી લે."
“વાઢી લે મારા દીકરા !” ગંગદાસ બોલ્યો. “પાપ નહિ થાય, પુણ્ય થાશે.”
ઘડીભર વેજો પરશુરામ જેવો બન્યો. આંખો મીંચીને એણે ઘા કર્યો. દાદાનું રેશમ જેવું સુંવાળું માથું પાવશમાં નાખીને ભાઈઓએ ઘોડાં દોટાવી મૂક્યાં. માર્ગે ઝાડવાં ને પંખીડાં યે જાણે કળેળતાં જાય છે કે અરે વેજા ! ગોત્રગરદન ! ગેાત્રગરદન ! ગેાત્રગરદન !
બહારવટીયા ઘણું ઘૂમ્યા. પાદશાહી ફોજ માર્ગે ગંગદાસની લાશ ઉપર રોકાઈ ગઈ લાગી. એાચીંતું જેશાજીને ઓસાણ આવ્યું;
"ભાઈ વેજા ! પાદશાહના માણસો દાદાના ધડને શું કરશે ?”
“દેન પાડશે.”
“પણ ચેહમાં માથા વગરનું ધડ બળે તો તો ગજબ થાય. મેાટા બાપુ અસર ગતિએ જાય." “તો તો આ ગોત્રગરદન કરી એળે જાય ! શું કરશું ?"
“હાલો પાછા ! ચિતામાં માથુ હોમ્યે જ છૂટકો છે.”
બહારવટીયા પાછા આવ્યા. મરણીયા થઈને ફોજ માથે પડ્યા. દાદાની ચિતા સળગી રહી છે. ભાલાની અણીએ ચડાવેલું માથું ચ્હેમાં હોમી દઈને અલોપ થયા.
જેસાના મારેલ જોય, હોદા કેક ખાલી હુવા
રહીયું બીબીયું રોય, કેકહુંદી કવટાઉત !
[કેટલા યે અમીરોને જેસાએ મારી નાખ્યા, તેથી કેટલા યે હાથીની અંબાડીઓ ખાલી પડી. કેટલા યે મુસલમાનોની બીબીઓ રોતી રહી.]
જેસાના જખમેલ જ્યાં ત્યાં ખબરૂં જાય,
(ત્યાં તો) મામદના હૈયા માંય, કૂદે હરણાં કવટાઉત !
[જેસાજીને હાથે અમૂક માણસો જખ્મી થયા, એવી ચોમેરથી ખબરો આવે છે, એ સાંભળીને મામદશા પાદશાહના હૈયામાં હરણાં કૂદી રહ્યાં હોય એવી વ્યાકૂળતા ચાલે છે.]
ફર બગતર નર ફાડ્ય, પાખર અસ વીંધી પૃથી,
નડીયું સેંસ લલાટ કૂંટ તાહળું ક્વટાઉત !
[એ ક્વાટજીના કુંવર ! તારાં ભાલા કેવા જોરથી ભોંકાયાં ! યવન યોદ્ધાઓના મસ્તક પર ઝીંકાતાં એ ભાલાંએ માથાના ટો૫ વીંધ્યા, બખ્તર વીંધ્યાં, પુરૂષ વીંધ્યો, ઘોડાનું પલાણ વીંધ્યું, ને જાણે કે ધરતી વીંધીને એ ભાલો શેષનાગના લલાટ પર અડક્યો.
મારી દળ મામદ તણા, ખુટવીયા ખાગે
જેસા લોબાન જે કીધો મોંઘો ક્વટાઉત !
[ઓ જેસાજી ! તેં મામદશાહના સૈન્યમાંથી એટલા બધા મુસલમાનોને મારી નાખ્યા છે કે એ બધાની કબર પર રોજ ધૂપ કરવાના લોબાનની માગ વધી પડવાથી લોબાન મોંઘોં થઈ ગયો છે. ]
"વણારશી શેઠ ! થોડીક વાર આ ડગલો પેરી લ્યો. આજ તમે અમારા મેમાન છો. તમને ટાઢ્યું નો વાય, માટે આ ડગલો પેરી લ્યો.”
જંગલમા બાન પકડાયેલા, જુનાગઢવાળા વણારશી શેઠે કડકડતી ટાઢમાં બહારવટીયાનો ડગલો પહેર્યો. થોડીવાર થઈ ત્યાં શેઠનું સુવાળું શરીર સળવળવા લાગ્યું. ગુલાબી ચામડી ઉપર ચાઠાં ઉઠ્યાં. શેઠ ડગલો કાઢવા લાગ્યા, પણ તૂર્ત જ બહારવટીયાએ એને અટકાવ્યો:
“ના શેઠ, ડગલો એમ ન કઢાય. એ તો હવે જ્યારે તમારી ચિઠ્ઠી જુનેગઢ શેઠાણી પાસેથી સીકરાઈને આવશે ને, ત્યારે જ ડગલો તમારા ડીલ માથેથી ઉતરશે.”
“ભાઈ સાહેબ ! પણ આમાં મારૂં શરીર વીંધાઈ જાય છે. રૂંવે રૂંવે આગ હાલી છે." “શેઠ, અમે ડગલામાં કાંઈ એરૂ વીંછી થોડા ભર્યા હશે ?”
“પણ બાપુ ! એ જેસાજી બાપુ ! મને વેદના બહુ થાય છે.”
“અરે વાણીયો ! એમાં બીજુ કાંઈ નથી. અમારા ટોલા છે. અમારા ચાંચડ, માંકડ છે. ભાઈ ! અમે તો રોજ આ ડગલા પેરીએ છીએ. પણ ટોલા બાપડા હવે તો અમારાં ડીલમાં લોહી વિના શું પીવે? આજ ટોલાને ઠીક તમારૂં મીઠું લોહી મળ્યું ! શેઠીઆ માણસનું ગળ્યું લોહી બાપડા બારવટીયાના ટોલાને ક્યાંથી મળે ?"
“એ બાપા ! આ તો ગઝબ ! નથી રેવાતું.”
“ફકર રાખો મા શેઠ, શેર અધશેર લોહીમાં કાંઈ મરી નહિ જાઓ. તમને અમારે બરછીએ નથી વીંધવા. તમને વાણીયાને અમે વાઢીએ કાપીએ નહિ. નાહક લોહી ભાળીને તમને ઉનત્ય આવે. ઈ કરતાં આ ટોલા ભલા. તમને ય પૂણ્ય થાય ને અમને ય એક દિ' પાશેર લોહીનો બચાવ થાય.”
“પણ મારાથી આ નથી સહેવાતું. મને મોકળો રહેવા દો. તમે રાખશો એટલા દિ' આંહી રહીશ.”
“ભાઈ વેજા !” જેસો બોલ્યો, “ શેઠને હવે સંતાપ મા. ઉતારી લે ડગલો.”
ડગલો ઉતારતાં જ વાણીઆએ 'હાશ' ઉચ્ચાર્યું. શરીર પર જીવાત્યના ચટકાનું ચિત્રામણ થઈ ગયું છે.
“વણારશી શેઠ !” બહારવટીયો બોલ્યો “આ ડગલો અમે રોજ પહેરીએ છીએ. અમારા દુ:ખનો કાંઈ ખ્યાલ આવે છે ?”
“શા સારૂ ટોલા સાચવો છો, બાપુ !”
“તમારા ઓલા ધોળાં પીળાં લૂગડાંવાળા સાધુ શા સારૂં ટોલા સાચવે છે ? જાણતા નથી ?"
“એનાથી તો જીવ ન મરાય. એ તો સાધુ કહેવાય. જીવદયા પાળવાનાં એનાં વ્રત લેખાય.” “ ત્યારે શેઠ, અમારે યે બહારવટાનાં વ્રત હોય છે. અમે બહારવટીયા પણ અરધા જતિ. અમારાથી અંગ માથેની જીવાત્ય ન મરાય. નીચી પડી જાયને, તોય ઉપાડીને પાછી લુગડામાં મેલવી જોવે. નવાય નહિ. ધોવાય નહિ. આજ અઢાર વીસ વરસથી અમારા આવા હાલ છે. ”
ડાહ્યો વણિક વિચારે ચડી ગયો. થોડી વાર રહીને મ્હોં મલકાવી બોલ્યો: “બાપુ ! જું લીંખને જાળવો છો ત્યારે વેપારી વાણીઆને બાન પકડી નાણાં કાં છોડાવો ? આટલી બધી હત્યા કાં કરો ? ખેડુનાં ખેતર કાં ઉજજડ કરો ? એમાં દયા કેમ નહિ ? ”
“ના, તમ પર દયા ન હોય. શેની હોય ? તમારાં તો માથાં વાઢીને ગિરને ગાળે ગાળે એનાં તોરણ બાંધવા જોવે.”
“કાં બાપુ ? ” શેઠની રોમરાઈ થરેરી ઉઠી.
“કાં ? પૂછો ચો ? લાજતાં નથી ? જે પાદશાહ અમારે માથે માછલાં ધોવે, એને તમે સલામુ કરો ? એને કરવેરા ભરો ? એ અધરમીને ખેડુતો કામી કામીને ખેારાકી પૂરે ? એનું રાજ તમે આંહી નભાવો ? એક તો પરદેશી ને વળી અધરમી ! તમે એના કૂતરા બનીને પગ ચાટો, અમારા માથે જુલમ ગુજારવાની બધી જોગવાઈ કરી આપો, તોય અમારે તમને જાવા દેવા એમ ને ?”
બહારવટીયાને બોલે બોલે જાણે ગિરના ડુંગરા સાદ પૂરાવી રહ્યા છે. પંખીડાં ઝાડવાં ઉપર બેઠાં બેઠાં અંગ સંકેાડીને લપાઈ ગયાં. બહારવટીયો ફરી બોલ્યો:
“તમથી તો આ ટાલા ને ચાંચડ માંકડ ભલા ! પાદશાહને પૈસા ય નથી દેતા ને સલામુ ય નથી ભરતા. અમારાં ડીલ ઉપર એને ઈશ્વરે અવતાર દીધો, એટલે બાપડાં ક્યાં જાય ! પાશેર લોહી પીને પડયાં રહે છે. એને અમે કેમ મારીએ ? મારીએ તો તમને જ.” વાતો થાય છે ત્યાં ઓચીંતો રથ ગાજિયો. રાતોચોળ માફો દેખાણો, ભાલો ઉપાડીને ઠેક દેતો પંચકેશવાળો સાવઝ વેજોજી ડુંગરાની ટોચે ગયો.
“મોટાભાઈ ! ” વેજાએ કહ્યુંઃ “એક બાઈ માણસ ઉતર્યું દેખાય છે. હારે પાંચ આદમી લાગે છે.”
“હથીઆરબંધ ? ”
“ના, માથા ઉપર અક્કેક કોથળી મેલી છે. મજૂર જેવા હાલ્યા આવે છે.”
“વેજા ! બાપ, સામો જા. જે કોઈ બોન હોય એને આંહી સાચવીને તેડી લાવ. વગડામાં જનાવરનો ભો છે.”
થોડીવારે વેજાજી એક બાઈને અને પાંચ કોથળીવાળા મજૂરોને તેડી ભોંયરે આવ્યો. બાઇને જોતાં જ વણારશી શેઠની મુખમુદ્રા, દીવેલ પૂરતાં જેમ ઠાકરની આરતી ઝળેળી ઉઠે તેમ ચમકી ઉઠી. આવનાર સ્ત્રીએ નીચું નિહાળી સાડલાનો છેડો સરખો કર્યો.
બહારવટીયા સમજી ગયા. પાંચે થેલી બહારવટીયાની સન્મુખ મૂકાવીને એ સ્ત્રી આગળ વધી. ગરવી, ગોરી, પેટે અવતાર લેવાનું મન થાય તેવી એ બાઈએ જાજરમાન અવાજે પુછ્યું “ભાઈ, તમે જ જેસાજી વેજાજી ?”
“હા બાઈ ! અમે પોતે જ."
“લ્યો તમારાં દુ:ખણાં લઉ." આગળ વધીને બેય બહારવટીયાનાં નીચાં નમેલ માથાંને વાણીઆણે વારણાં લીધાં.
“તમે કોણ છો બા !” બહારવટીઆએ પૂછ્યું.
“હું તમારી બોન છું વીરા ! ને તમે આ તમારા કેદીનો દંડ કર્યો છે, એ દંડની કોરીઓ લઈને ચુકવવા આવી છું.”
બહારવટીયા અજાયબ બન્યા: “આ શેઠ તમારે શું થાય બોન ?” “મારા માથાના મુગટ. તમે એને જીવતા રાખ્યા, એથી હું તમારાં ઘરવાળાને આશિષ દઉ છું કે ઈશ્વર એના અખંડ ચૂડા રાખે.”
“અખંડ ચૂડા !” બહારવટીયા હસી પડ્યા, “બાર વરસથી તો બોન, રજપૂતાણીયુંના ચૂડા વગર ખંડ્યે ખંડેલા જ છે, હવે આ અખંડ ચૂડાના કોડ રજપૂતાણીયુંને નહિ રહ્યા હોય.”
સાંભળીને સહુ અબોલ બની ગયા.
જેસોજી બોલ્યો : “બોન ! હવે તમે આ ડુંગરામાંથી પધારો. વણારશી શેઠ ! હવે તમે છૂટા છો. અને આ થેલીયું પણ પાછી લઈ જાઓ.”
“કેમ બાપુ !”
“અમારી બોનને કાપડામાં પાછી આપીએ છીએ."
બાઈ બોલી: “ના બાપુ ! તમે રાખો. તમારે જોવે.”
“અમારે નહિ જોવે બેન ! અમારે રૂપાના ખુમચામાં નથી જમવું પડતું. અમારે પાદશાહને પકવાન પિરસીને ક્યાં જમાડવો છે ? તમે પાછું લઈ જાવ. અમારે તો તારી એક કોરી પણ અગરાજ છે બોન !”
વણારશીએ બહારવટીયાના પગની રજ લીધી, હાથ જોડીને કહ્યું “બાપુ ! છું તો વાણીઓ. સ્વાર્થમાં બુડબુડાં છુ. પણ તમારાં બહારવટાનો અંત આણવા માટે મારાથી બનશે એટલું કરીશ.”
“ભાઈ ! વીરા !” શેઠાણી બોલી : “જુનેગઢ આવો ત્યારે બેનની સાર લેજો હો ! અને સાત પાદશાહની પાદશાહી વચ્ચે પણ મારૂં ખોરડું માના પેટ સમું માનજો. તમે મને નવો અવતાર દીધો છે. હું કયે ભવ ઈ કરજ ઉતારીશ !”
“રંગ છે તુંને બોન !” 
બેય બહારવટીયા ઘોડેસવાર બનીને ગીરમાં ચાલ્યા જાય છે. દિવસ આથમી ગયો છે ને અંધારા ઘેરાય છે. એ વિકરાળ ઝાડીમાં કોઈ માનવી કે કાળો કાગડો દેખાતાં નથી. જુવાનો ભૂખથી ને મુસાફરીથી થાકી લોથપોથ થઈ ગયા છે.
ઘાટા જંગલમાં રસ્તાની એક બાજુએથી માદણામાં (કાદવના ખાડામાં) બેઠેલી એક ભેંસ ઉભી થઈ, અને ચાલવા લાગી.
જુવાનો જોઈ રહ્યા કે આંહી ભેસ ક્યાંથી ?
વેજો બોલ્યો કે “ભાઈ, આજ તો આ ભેંસને દૂધે જ વાળું કરવું છે."
“બહુ સારૂં !”
અંધારે અંધારે ભેંસનું પૂછડું પકડીને અસવારો ચાલવા લાગ્યા. થોડીક વારે ઉજ્જડ વગડામાં રૂપાળો દરબારગઢ દેખાણો ને ભેંસ એ ગઢની ડેલીમાં પાધરી ચાલી ગઈ.
અસવારોએ પણ ડેલીમાં જઈ ઘોડાંનાં પેઘડાં છાંડ્યાં. ઉતરીને ચોપાટમાં બેઠા. મઢ મોટો, પણ પ્રમાણમાં કાંઈ બોલચાલ સંભળાતી નથી. કોઈ દરવાન પણ હાજર નથી.
ઘડીક થયું ત્યાં તો એક સફેદ વસ્ત્રોવાળો ખૂબસુરત જુવાન આવીને ઉભો રહ્યો. મુંગો મુંગો બથ ભરીને એ મહેમાનો સાથે ભેટ્યો. જઈને ઘોડારમાં બેય ઘોડાં બાંધી આવ્યો. વાળુની વેળા થઈ, જુવાને ઓરડામાં ગાદલીઓ પથરાવીને બેય પરોણાને જમવા બેસાર્યા. રૂપ જેનાં સમાતાં નથી એવી એક સ્ત્રીએ આવીને શાક રોટલા ને દૂધ પિરસ્યાં. રાતે ઓશરીમાં મહેમાનો માટે ઢોલીઆ ઢળાણા. કોઈ કોઈની સાથે કાંઈ વાતચીત કર્યા વિના સહુ સૂવા ગયા.
મુસાફરો તો અજાયબીમાં પડ્યા છે : આંહી અંતરીયાળ આ દરબારગઢ કોણે બંધાવ્યો ? આવડા મોટા ગઢમાં આ બે જ સ્ત્રીપુરૂષ શી રીતે રહેતાં હશે ? બોલતાં ચાલતાં કેમ નથી ? આવા રૂપાળાં બે મોઢાં ઉપર દુ:ખની પીળાશ શા માટે ?
ત્યાં તો અંદરના ઓરડામાં સૂતેલો એ પુરૂષ કણકતો હોય એવું સંભળાણું. કોઈ ભારી કારમી વેદના થાતી હોય એવી રીતે કણકી રહ્યો છે. આખી રાત કણક્યા જ કરે છે. જંપ લેતો જ નથી.
મુસાફરો ચોંકીને સાંભળતા જ રહ્યા, બેમાંથી એકેયને ઉંઘ આવી જ નહિ. વિચારમાં પડી ગયા. ભળકડા ટાણે ઓરડામાં કણકારા બંધ પડ્યા તે વખતે મુસાફરોની આંખો પણ મળી ગઈ.
સવારે તડકા સારી પેઠે ચડી ગયા ત્યારે મુસાફરોની આંખ ઉઘડી, અને નજર કરે તો ન મળે દરબારગઢ ! કે ન મળે ઢોલીઆ ! બેય જણા ધરતી ઉપર પડેલા, ને બેય ઘેાડાં બોરડીનાં ઝાળાં સાથે બાંધેલાં : માથે વડલો છે, ને પડખે ઉંચી ભેખડો વચ્ચે ધોળે દિવસે યે બ્હીવરાવે તેવા અવાજ કરતી ધાંતરવડી નદી ચાલી જાય છે.
તાજ્જુબ થઈને બેય બહારવટીયા ચાલી તો નીકળ્યા છે. એનાં કલેજા પણ થડક થડક થાય છે; પણ સાંજ પડી ત્યાં બેમાંથી વેજો બોલ્યો:
“ભાઈ ! એ ગમે તે હોય, પણ આપણે એનો રોટલો ખાધો; ને હવે શું એનું દુ:ખ : મટાડ્યા વિના ભાગી જશું ?”
“સાચું ! ન જવાય. આજ પહેાંચીને પતો મેળવીએ.” રાત પડતાં પાછા એ જ ઠેકાણે જઈ બન્ને ભાઈ ઉભા રહ્યા: એ જ દરબારગઢઃ એ જ ચોપાટઃ એ જ જુવાનઃ એ જ રાંધીને પિરસનાર રંભાઃ એની એ જ પથારી !
વાળુ કરીને ઉભા થયા એટલે બે ય મુસાફરો એ જુવાનની આડા ફરીને ઉભા રહ્યા. અને પૂછ્યું “બોલો, કોણ છો તમે ? ને આખી રાત કણક્યા છો કેમ ?"
“તમને એ જાણીને શો ફાયદો છે.”
“અમે રજપૂતો છીએ, જેનો રોટલો જમ્યા એનું દુ:ખ ટાળીએ નહિ તો મરવું પડે.”
“જુવાનો !” ભાલા જેવી તીણી નજર નોંધીને ઘરધણી બોલ્યો. “જુવાનો ! ડરશો નહિ ને ?”
“ડર્યા હોત તો પાછા શીદ આવત ?”
છાતી ચીરી નાખે તેવો ભયંકર સ્વર કાઢીને જુવાન બોલ્યો. અંદરથી આંતરડાં કપાતાં હોય એવી વેદનાભરી વાણીમાં બોલ્યો કે “જુવાનો ! હું માંગડા વાળો !"
“માંગડા વાળો ! ! !"
મુસાફરોના મ્હોમાંથી ચીસ નીકળી ગઈ.
“હા, હું ધાંતરવડીનો ધણી માંગડો : કમોતે મુવો. ભૂત સરજ્યો છું. વણિક-પુત્રી પદમાને લઈને આંહી એનાં લોહી ચૂસતો વસ્યો છું. તે દિ' ચાડવા બાયલની બરછી ખાઈને હું પડ્યો. એ બરછીની કરચ મારી છાતીના હાડકામાં વીંધાઈને ભાંગી ગઈ. હજી એ હાડકું ને એ બરછીની કરચ આ વડલાની વાડ્યમાં દટાઈને પડ્યાં છે. એ બરછીની કરચ મારી છાતીમાં દિવસ ને રાત ખટકે છે. તેથી કણુકું છું ભાઈ !”
“એનો ઇલાજ શો ?”
“તમારાથી બને તો તમે હાડકુ ગોતીને બરછીની કરચ કાઢો, ને મારાં હાડકાં દામા કુંડમાં પહોંચતાં કરો, નીકર આ વાસના-દેહ ટકશે ત્યાં સુધી હું એ ખટકા ખમ્યા જ કરીશ.”
એટલું બોલીને ઓહ ! ઓહ ! કરતો જુવાન ઓરડામાં ગયો. બારણાં બંધ થયાં. મુસાફરો સુતા. સવારે એની એ દશા દેખી.
વાડ્યના થડમાં ખોદાણ કામ કરીને ભૂતે કહેલું હાડકું ગોતી કાઢ્યું. બરછીનો ટુકડો જુદો પાડીને એ હાડકાં ઉઠાવ્યાં, બે ય બહારવટીયા દામે કુંડ ચાલ્યા ગયા. [ માંગડાવાળાની કથા માટે જુએા-રસધાર ભા. ૫ ]
ભાદરવા મહિનાની મેઘલી રાતે અમદાવાદના મહેલને ઝરૂખે પાદશાહ અને હુરમ જાગતાં બેઠાં છે. નદીમાં પૂર ઘુઘવે છે, આસમાનમાં ગાજવીજ અને કડાકા થાય છે. વિજળીએ એવી તો ધૂમાધૂમ માંડી છે કે જાણે આકાશની જગ્યા એને ઓછી પડે છે. ધીરે રહીને હુરમ બોલી :
"ઓહોહોહો ! કેવી કાળી ઘોર રાત છે !”
પાદશાહે કહ્યું, “આવી રાતે કોણ ઘરની બહાર ભમતું હશે ?” “બીજું તે કોણ ભમતું હોય ? બિચારા મારા ભાઈઓ, જેને માથે તમ સરખા સૂબાનું વેર તોળાઈ રહ્યું છે !"
“કોણ ? જેસો વેજો !”
“હા ખાવંદ ! તમારા તો બારવટીયા, પણ મારા તો જીભના માનેલા સાચા ભાઈઓ ! ”
“બેગમ ! અટાણે મને એનું શુરાતન સમજાય છે. આવી ભયંકર રાતે શું એ વગડો વીંઝતા હશે ? બખોલોમાં સુતા હશે?”
“બીજુ શું કરે, ખાવીંદ ! તમે એને સુવાનું બીજું ઠેકાણું ક્યાં રહેવા દીધું છે !”
“હુરમ ! અટાણે એ બેય ભાઈ હાજર થાય તો માફી આપું ! ગામડાં પાછાં સોંપીને બારવટુ પાર પાડું ! એવું મન થઈ જાય છે."
“અરેરે ! અટાણે એ આંહી ક્યાંથી હોય !”
“સાદ તો કરો ?”
“અરે ખાવંદ, મશ્કરી ?”
“ના, ના, મારા સમ, સાદ તો કરો !”
ઝરૂખાની બારીએ જઈને રાણીએ અંધારામાં સાદ દીધો ? “જેસાજી ભાઈ ! વેજાજી ભાઈ !"
નીચેથી જવાબ આવ્યો “બોલો રાણી મા ! હાજર છીએ.”
“ઓહોહોહો ! ભાઈ અટાણે તમે આંહી ક્યાંથી ?”
“પાદશાની રખેવાળી કરવા, બો'ન !”
“પાદશાની – તમારા શત્રુની રખેવાળી ?”
“હા બોન !”
"કેમ ?"
“અમારે માથે આળ ચડે તે બ્હીકે."
“શેનું આળ ?” “તે દિ' બોનને પાદશા કાપડામાં દીધેલો છે. કોઈ બીજો દુશ્મન આવીને માથું વાઢે, તો નામ અમારાં લેવાય ! અમે રહ્યા બારવટીયા ! અમારી મથરાવટી જ મેલી બોન ! અમારા માથે જ કાળી ટીલી આવે ! અમારૂં ખોટું નામ લેવાય એ કેમ સંખાય ?”
“વાહ રે મારા વીરાઓ ! રોજ ચોકી કરો છો ?”
“ના બો'ન ! આવી કોઈ ભયંકર રાત હોય તે ટાણે જ.”
મામદશાહે કનોકન આ વાતચીત સાંભળી. અટારી પરથી કુદી પડીને એ રજપૂત-વીરને ભેટી લેવાનું દિલ થયું. છાતી ફાટવા લાગી. પાદશાહ બોલ્યા :
“જેસાજી વેજાજી ! સવારે કચારીએ આવજો. આપણે કસુંબા પીવા છે."
“પાદશા સલામત ! તમારો પરદેશીનો ભરોસો નહિ. રાજમાંથી કોઈને હામી થાવા મોકલજો કાલે, બોરીઆને માળે.”
એટલું કહીને બહારવટીયા ચાલી નીકળ્યા.[૧]
ચાવ્યો ચવાણો નહિ, ભાંગ્યો નો ભંગાય
મામદના મુખમાંય થીઓ કાંકરો કવટાઉત !
[અન્નના કોળીઆમાં જેમ કાંકરો આવી ગયો હોય, એ જેમ ચવાય કે ભંગાય નહિ, અને બહાર જ કાઢવો પડે, તેમ કવાટજીનો પુત્ર
- ↑ *કોઈ કહે કે એ જવાબ આપનારા બહારવટીયા નહોતા, પણ માંગણાવાળાનું પ્રેત હતું. [જુઓ રસધાર : ભા. ૫ : પૃ. ૧૯૧ ]
જેસોજી પણ મામદશા પાદશાહના મુખમાં કાંકરા જેવો થઈ પડ્યો. એના ગરાસનો કોળીઓ પાદશાહના મ્હોંમાંથી પાછો નીકળ્યા વિના ઈલાજ નથી.
આવતી કાલે સવારે પાદશાહની કચારીમાં બહારવટીયાનું બહારવટુ પાર પાડવાનો અવસર છે.
આજ પહેલા પોરની રાતે બેય ભાઈઓ વેશ-પલટો કરીને પગપાળા નગરની વાતો સાંભળતા નીકળ્યા છે. ગઢની અંદરની રાંગે રાંગે ચાલ્યા જાય છે. માણસોનો પગરવ ત્યાં થોડો જ છે. એમાં એકાએક વેજોજી બોલી ઉઠ્યો :
“જોયું મોટા ભાઈ ! શે'રનાં માણસને શરમ ન મળે ! ”
“હોય ભાઈ ! બાઈયું તો બચારી અટાણે જ કળશીએ જવા નીકળી શકે. અને અબળાની જાત ! આ રોગું અહરાણું ગાજે એમાં કેટલેક આઘે જાય !”
“પણ પુરૂષ ભાળીને ઉભીયું યે ન થાય ?”
“ચુપ ચુપ ! સાંભળ ! આપણી વાતો થાય છે.”
બન્ને જણાએ અંધારે ખુણે પીઠ દઈ ઉભા રહીને કાન માંડ્યા. હંસલા મોતી વીણે એમ વેણે વેણ વીણી લીધું.
ગઢની રાંગે, દિશાએ બેઠેલી વાણીઆણીઓ અરસપરસ આવી વાતો કરતી હતી:
“હાશ ! દાદાને પરતાપે કાલ્ય બારવટીયાનું પાર પડી જાશે!”
“હા બાઈ ! ડાકોરને દેવે પાદશાહને સારી મત્ય સૂઝાડી. બાર વરસથી રોજ સાંજે દિ' છતાં દુકાનો વાસવી પડતી !”
“પણ પીટ્યો પાદશાહ દગો કરીને પકડી તો નહિ લ્યે ને ?”
“ના રે ! આપણું મા'જન બારવટીયાનું જામીન થયું છે ને !”
“અરે બાઈ ! માજને ય શું કરે ! ધણીનો કોઈ ધણી છે ? મા'જન પાસે ક્યાં ફોજ છે ! પાદશા તો પકડીને પૂરી દ્યે બહારવટીયાને.” “પૂર્યાં પૂર્યાં ! અમારા લાલચંદ શા ને પદમશી ઝવેરી જોયા છે ? દગો થયા ભેળી તો આખા અમદાવાદમાં હડતાળ પડાવે, હડતાળ, ત્રણ દિ' સુધી હીરા મોતી ને રેશમનાં હાટ ઉઘડે જ નહિ.”
“હા, હો ! ઈ ખરૂં. મા'જન હડતાળ પડાવે, ત્રણ દિ સુધી રાજને બકાલું, તેલ કે લોટ ક્યાંઈ લાખ રૂપીઆ દેતાં ય મળે નહિ. બેગમુને ફુલના હાર ગજરા ય ન મળે ને !”
“તો તો પાદશાહ બાપુ આવીને મા'જન આગળ હાથ જ જોડે હો બે'ન ! હડતાળ કાંઈ જેવી તેવી વાત છે ?”
વાતો સાંભળીને બહારવટીયા શ્વાસ લઈ ગયા.
“મોટા ભાઈ !” વેજો બોલ્યો, “આ મહાજન આપણા જામીન ! પાદશા દગો કરશે તો આપણા હામી હડતાળ પાડશે ! હાટડાં વાસીને પાછલે બારણેથી વેપાર કરશે ! વાહ હામી ! પણ એમાં નવાઈ નથી. જેની બેન-દીકરીયું આમ બેમરજાદ બનીને પાટલીએ બેસે, એના બાપ બેટાથી બીજુ શું બની શકે ? હડતાળું પાડશે ! હાલો ભાઈ પાછા ! હેમખેમ બહાર નીકળી જાયેં. અાંહી જો ડોકાં ઉડશે તો માજન હડતાળ પાડશે !”
“ભાઈ ! બાપાં ! સથર્યો રહે. આકળો થા મા. તેલ જો ! તેલની ધાર જો ! જોવા આવ્યા છીએ તો પૂરૂ જોઈને પાછા . વળીએ.”
અંધારાની ઓથે ઓથે બહારવટીઆ આગળ ચાલ્યા. ઘુમતાં, ઘુમતાં, ઘુમતાં એક બીજો લતો આવ્યો. મકાનોનાં બારીબારણાં આડા ચક લટકતા દીઠા. નજીવા નગરીમાં પ્રેત ફરતાં હોય તેવી સફેદ બુરખામાં ઢંકાએલી, પગમાં ચટપટ બોલતા સપાટ વાળી કોઈ કોઈ આબોલ ઓરત ક્યાંઇક વરતાતી હતી.
“ભાઈ ! પઠાણવાડો લાગે છે.”
ત્યાં તો આઘેરેક ગઢની રાંગને અંધારે ઝીણો કલબલાટ ઉઠ્યો : “હાય ખુદા ! કોઈ મરદ”
“હાય હાય ! આપના મું દેખેગા !”
“અબ કહાં જાય !
“યે કાંટેમેં "
“યે કૂવેમેં.”
બહારવટીઆ નજીક પહોંચ્યા ન પહોંચ્યા ત્યાં તો કૂવામાં ધબકારા સંભળાયા, અને પાંચ દસ બાઈઓને ઉંધે મ્હોંયેં કાંટાના ઝાળામાં પડતી દીઠી.
સડેડાડ પગ ઉપાડતા બે ભાઈ દૂર નીકળી ગયા.
જેસો બેાલ્યો “ભાઈ વેજા ! આ બીબડીયું ભાળી ? એનાં મલાજો ને કુળલાજ જોયાં ?”
“હા ભાઈ ! આના પેટમાં પાકેલાઓ જો હામી થાય, તો હડતાળું ન પાડે, પણ માથાં આપે. અસલ પઠાણોનું લોહી તે આનું નામ. મલીદા સાટુ વટલેલાની વાત હું નથી કરતો.”
“ત્યારે પાદશાહની ફોજમાં પણ અસલ લોહીના પઠાણો રહે છે ખરા. બધા ય બાંડાઓ નથી લાગતા. ”
"શેઠીઆવ ! તમારી અમારે માથે મોટી મહેરબાની થઈ. પણ પાદશાને જઈને કે'જો કે માજનના હામીપણા માથે તો અમે નહિ આવીએ.” “કાં બાપુ !” ભાતભાતની પાઘડીઓ વાળા શેઠીઆઓ હાથ જોડીને પૂછવા લાગ્યા.
“પાદશા દગો કરે તો તમે શું કરો ?”
“અમે શું શું ન કરીએ ? અમે હડતાળું પાડીએ : હાટડે ખંભાતી તાળાં દેવરાવીએ : ઘાંચીની ઘાણી ને કુંભારના ચાકડાં બંધ કરાવીએ. અમે માજન શું ન કરી શકીએ ? શાકપીઠમાં બકાલાં સડી સડીને ગામને ગંધાવી નાખે; જાણો છો ઠાકોર ? ભલેને અમને વેપારમાં હજારૂની ખેાટ્ય જાય, તો ય શું, તમારા માથા ઉપરથી ઓળધોળ કરી નાખીએ દરબાર ?”
“હા શેઠીઆવ ! તમે તો સમરથ છો. પણ હડતાળ પાડ્યે કાંઈ અમારાં ડોકાંમાંથી નવાં કોંટા થોડા ફુટે છે ! લીલાં માથાં ફરીવાર નથી ઉગતાં ભાઈ !”
“ઈ તો સાચુ બાપા ! અમે તો બીજું શું કરીએ ? અમારી પાસે કાંઈ લાવ લશ્કર થોડું છે ?”
“શેઠ ! મારી ન શકો, પણ મરી તો જાણો ને ?"
“ત્રાગાં કરવાનું કો'છો ? અરરર ! અમે ત્રાગાળું વરણ નહિ - ઈ તો ભાટ -ચારણુંનાં કામ !”
“સારૂં શેઠ ! જાવ ! પાદશાને કેજો કે અમારા હામી માજન નહિ.”
“ત્યારે !"
“કાં રાણીજાયા, ને કાં બીબીજાયા ?”
“બીબીજાયા ! મલેછ તમારા હામી ? માજન નહિં, ને મલેછ ? જેને મોવાળે મોવાળે હિંસા ! અરરર ! ”
કલબલાટ મચી ગયો. મહાજનના શેઠીયા સામસામાં લાંભા હાથ કરીને જાણે પરસ્પર વહી પડશે એવે ઉગ્ર અવાજે બોલવા લાગ્યા. અરર ! અરરર ! એમ અરેરાટીનો તો પાર જ ન રહ્યો.
મહાજન વીંખાયું, માર્ગે મીચકારા મારીને વાતો કરતાં ગયાં; “હંબ ! થાવા દો. પઠાણને હામી બનાવીએ. સામ સામા મર કપાઈ મરે. કાં એનું બારવટું પતે છે, ને કાં એને પઠાણો કાપે છેઃ બેય રીતે કાસળ જાશે.”
“હંબ ! ઠીક થયું, નીકર ભાઈ, આ તો પાદશાહના મામલા ! સપાઈ ધોકે મારીને હાટડાં ઉઘડાવે. અને આપણે સુવાળું વરણ. ધોકા ખાય ઈ બીજા ! આપણે કાંઈ કાંટીઆ વરણ જેવા પલીત થોડા છીએ, તે ધોકા ખમી શકાય ?”
“હંબ ! બલ્લા ટળી !”
“હંબ ! બળતું ઘર કરો કૃષ્ણાર્પણ !”
પાંચસો ઘોડાનો ઉપરી પઠાણ: લાલ ચટક મોઢું: મુખમુદ્રામાંથી ખાનદાની ટપકતી આવે છે: હાવ ભાવ કે હાથજોડ જાણતો નથી: માથા પર સોનેરી પટાની કાળી લુંગી બાંધી છે: પાંચ જ અસવારે ઝાડીમાં ઉતર્યો. બહારવટીયાની પાસે જઈને જરા ય નમ્યા વિના, વધુઘટુ બોલ્યા વિના, જાણ કરી કે “હમ તુમારા જામીન !”
“જમાદાર ! પાદશાહ તમારો પાળણહાર છે, નીમકનો દેનાર છે. અમ સાથે દગો કરશે તો તમે શું કરશો ?”
“મારેગા ઔર મરેગા.”
“બસ ભાઈ વેજા ! આનું પાણી મરે નહિ એની આંખ્યું કહી આપે છે. લોહી જો, એનું લોહી ! સતીની આંગળીએથી ઝરતા કંકુડા સરીખુ. "
“ચાલો જમાદાર !”
ઘોડે ચડીને, પૂરે હથીઆરે, ઘુઘરમાળ ગજવતા બહારવટીયા પઠાણની ફોજ વચ્ચે વીંટાઈને ચાલ્યા. જુનાગઢની બજારમાં તે દિવસ બહારટીયાને નિરખવા માણસ ક્યાં માતું હતું ?
બહારવટીયા મહેલના ચોકમાં જ ઉભા રહ્યા. પાદશાહને કહેવરાવ્યું કે “ઝરૂખામાં આવીને તમે વષ્ટિ ચલાવો. અમે ઘોડે બેઠા બેઠા આંહીથી જ વાટાઘાટ કરશું. કચારીમાં નહિ આવીએ.”
રજપૂતોને વીંટીને પાંચસે ઘોડુ વાળો પઠાણ ઉભો રહ્યો. બહારવટીયાને ભોળવીને ક્યારીમાં ગારદ કરવાની બાજીમાં પાદશાહ ન ફાવ્યો. ઝરૂખે બેસીને રજપૂતોના ઘોડાની હમચી જોતો જોતો, મ્હોં મલકાવતો પાદશાહ જોઈ રહ્યો.
બહારવટીયાને ગરાસ પાછો સોંપાણો.[૧]
- ↑ * *બન્ને ભાઇએાના જીવનનો અતિ દારુણ અને કરુણ રીતે વ્હેલો
વ્હેલો અંત આવી ગયોઃ શાંતિ મળ્યા પછી બન્ને ભાઈઓ ઉઘમે ચડ્યા
હતા- જેસાજીએ જેસર અને વેજાજીએ વેજળકા બાંધ્યાં. પણ પછી
જેસોજી હાથસણી જઈને અને વેજોજી જેસર જઈને જુદા જુદા રહ્યા.
સ્ત્રીઓનો કંકાસ હશે એમ લાગે છે.
દૈવયોગે વેજાજીનો કુંવર સંગજી જેસાજીને ઘેર મૃત્યુ પામ્યો. એની માતાને સંદેહ રહી ગયો કે કુંવર દગાથી મરાયો, એ વાત તો વિસારે પડી. જેસાજીના કુંવર રણમલનાં લગ્ન મંડાયાં. પણ કાકા જેસરથી આવ્યા
ચડાવ્યું, મોડી રાતે થાકેલો રણમલ કાકાને ખોળે માથું નાખી સૂઈ ગયો. તે વખતે કાકીને દીકરાનું વેર સાંભર્યું. કંઈક બહાને વેજાજીને બહાર મેાકલી પેાતે એ પોઢેલા રણમલની હત્યા કરી:
રોયું રણમલીયા, માથે કર મેલે કરે
સરઠું સરવૈયા, તું જોખમતે જેસાઉત !
[ હે જેસાના પુત્ર રણમલ ! તું મરતે આખી સોરઠ શિર પર હાથ મૂકીને રડી. ]
વેજાજીને જાણ થઈ. ઘણા વિલાપ કર્યા. સ્ત્રીને ફિટકાર દઈ પોતે વેજળ કોઠે રહેવા ચાલ્યા ગયા. પણ રણમલના મામા મોસાળું લઈને આવેલા તેએા પેાતાના ભાણેજના ઘાતકનો જાન લેવા ચાલી નીકળ્યા. તેઓને પાછા વાળવા પ્રયત્ન કરતો, ઘણું ઘણું મનાવતો, કરગરતો, ક્ષમાવીર જેસોજી પણ સાથે ચાલ્યો. વેજળ કોઠા પાસે પહોંચ્યા ત્યારે જેસાજીએ પોતાના ઝનુની સગાઓને કહ્યું કે “ઘડીક થોભો. હું છેલ્લી વાર મારા ભાઈને મળી આવું.”
એટલો સમય માગીને એ વેજળ કોઠે ચાલ્યો. જોયું તો જેસાધાર પાસે વેજોજી ભાલો લઈને એક સૂવરની પાછળ શિકારે નીકળેલ છે. સૂવર ઝપટમાં આવતો નથી.
“હાંઉ ભાઈ !” જેસો આડો પડીને ઉભેા રહ્યો, “તું હવે એને ન માર. એ રણમલનો જીવ હશે. અને રણમલ અટાણે તારે ભાલે ચડી બેઠો છે.”
વેજોજી નીચે ઉતર્યો. પોતાના ક્ષમાવંત ભાઈને ભેટી પડ્યો.
જેસો બેાલ્યો “ ભાઈ વેજા ! લાખ વાતે ય તને રણમલના મામાઓ જીવવા નહિ આપે. અને તું મુવા પછી મારે જીવીને શું કરવું છે ? માટે પરાયે હાથે કપાવા અને કમોતે મરવા કરતાં બેય જણા આંહી જ અરસપરસ મરીને એક જ સાથરે સજાઈ કરીએ. જીવ્યા ત્યાં સુધી ભાઈઓ જ હતા, મોત વખતે પણ માડીજાયા જ રહીએ. ”
વેજો માથુ નમાવીને બોલ્યા, “ભલે ભાઈ, પહેલો મને જ મારી નાખીને તમારા હાથ ઠારો.”
“ના વેજા ! એમ,નહિ, પ્રથમ, તું મને ઘા કર. પછી હું મરતો મરતો પણ તુને મારીશ.” “ના, તમે મારું માથું ઉડાવો. હું પછી તમને મારીશ.”
“ભાઈ વેજા, તારે માથે બે ખતા છે: મોટા બાપુની અને રણમલની એટલે તારું માથું વઢાણા પછી તું મને નહિ મારી શકે. માટે પ્રથમ તારો ઘા.”
ભેાંય પર પછેડી પાથરી, બને ભાઈ બેઠા. કસુંબા લીધા. હેતપ્રિતથી ભેટ્યા પછી વેજાએ જેસાની ગરદન પર ઘા કર્યો. ઘા કરીને પોતે માથું ઝુકાવી બેસી ગયો.
જેસાએ એક હાથે પોતાનું કપાએલ મસ્તક ધડ ઉપર ટકાવી રાખ્યું અને બીજે હાથે વેજા ઉપર ઘા કર્યો.
બન્ને ભાઇએા આવી શાંતિથી વેજલ કોઠા પાસે કામ આવ્યા.
બન્નેના ચગલા (પાવળીયા) જેસાઘાર ઉપર રોપાયા. તે પછી જેસાજીનાં બ્હેન ભાઈની ખાંભી માથે નાળીએર ચડાવવા આવ્યાં. જુવે તો બેયનાં મ્હોં ઉગમણાં હતાં. કોની કઈ ખાંભી, એ બ્હેનથી ન વરતાણું.
હાથ જોડીને બ્હેન બોલી: “હે વીરા ! હું તને કેમ ઓળખું ! મારાં હેત સાચા હોય તો હું માગું છું કે જેસોજી ઉગમણે જ રહે, અને વેજોજી ગોત્રહત્યારો હોવાથી આથમણે મોઢે થઈ જાય !”
બ્હેનની વાણી સાંભળીને બેમાંથી એક ખાંભી આથમણી ફરી ગઇ હતી, એમ કહેવાય છે.
