આરોગ્યની ચાવી/વિષય સૂચિ

by મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધી

આ કૃતિ/પૃષ્ઠની ભૂલશુદ્ધિ પૂર્ણ થતા આ પૃષ્ઠના લેખનને સુરક્ષિત કરી દેવામાં આવ્યું છે. આ પૃષ્ઠ પર પ્રબંધક સિવાય અન્ય સભ્યો ફેરફાર કરી શકશે નહીં. જો આપ આમાં કોઈ સુધારો સૂચવવા માંગો તો ચર્ચાના પાના પર આપની ટિપ્પણી મૂકશો.

← પ્રકાશકનું નિવેદન

આરોગ્યની ચાવી વિષય સૂચિ મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધી

પ્રાસ્તાવિક →

વિષયસૂચિ

ભાગ પહેલો

૧. શરીર

તંદુરસ્ત શરીર રોગી-મલ્લ શરીર દશ ઈંદ્રિય ઉપર શરીરનો વહેવાર અગિયારમી ઇંદ્રીય શરીર - જગતનો નમૂનો

ઇંદ્રિયોની સુખાકારીનો આધાર અપચો, બંધકોષ શરીરનો ઉપયોગ આત્માનું મંદિર મળમૂત્રની ખાણ સેવાધર્મ અર્થે શરીર

૨. હવા

હવા પ્રાણવાયુ ઘર કેવાં જોઈએ? મોઢેથી હવા લેવી નાકથી હવા લેવી પ્રાણાયમ નાકની સફાઈ

નાક્માં પાણી ચડાવવું ખુલ્લામાં સૂવું કેવી રીતે ઓઢવું? રાતનો પહેરવેશ દિવસનો પહેરવેશ આસપાસની હવા જગ્યાની પસંદગી

૩. પાણી

પાણી કેટલું પ્રવાહી લેવું જોઈએ કયું પાણી લેવું? નદીઓ તથા તળાવોનાં પાણી

પાણી અને આરોગ્ય ઉકાળેલું પાણી ધર્મ અને પાણી ગાળેલું પાણી ગળણું કેવું જોઈએ?

૪. ખોરાક

મનુષ્યનો નિર્વાહ ખોરાક કેટલી જાતના ? માંસાહર કયો?

દૂધ કયા આહારમાં? સજીવ ઈંડા નિર્જીવ ઈંડા

દૂધ અને નિર્જીવ ઈંડા (એક જાત) આહારમાં દાક્તરી મત મનુષ્ય શાકાહારી જ સૂકાં , લીલા ફળ શરીરને દૂધ, દહીં, માખણની જરૂર દૂધ છોડ્યાથી શરીરને થયેલું નુકશાન દૂધ ન લેવાનું વ્રત બકરીનું દૂધ વ્રતનો આત્મા હણાયો દૂધની અનિવાર્ય જરૂર દૂધમાં ઊતરતા ગુણો રોગી પશુ નીરોગી દેખાતાં રોગી પશુ ઉકાળેલું દૂધ લેવું કતલ થયેલા પશુઓ મનુષ્યની મોટી ચિંતા યુક્તાહાર મનુષ્ય શરીરને શાની જરૂર? સ્નાયુ બાંધનાર દ્રવ્યો માંસ અને દૂધ સેપરેટ દૂધ દૂધનો ગુણ ઘઉં, બાજરો, ચાવલ વગેરે અનાજ એક જાતના ગુણોવાળાં અનાજો સાથે લેવાં વર્જ્ય છે હોજરી ઉપર પડતો બોજો અનાજોનો રાજા ઘઉં

ભૂસીવાળો આટો ભૂસીના ગુણ ચાવલનું ઉપરનું પડ ચાવલ કેટલી હદે ખાંડવા? ચાવલમાં ઈયળ પડવાનું કારાણ ચાવલની ભૂસી કીમતી વસ્તુ ચાવલની રોટલી દાળશાકમાં બોળેલી રોટલી ચાવીને ખાવાના ફાયદા કઠોળ દાળ વિનાનો ખોરાક દૂધ અને દાળ કોને માટે દાળ ભારે ખોરાક માંસાહાર અને દાળ અંકુર ફૂટેલું કઠોળ શાક અને ફળ હિંદની સભ્યતાને ડાધ દેહાતીઓ અને લીલોતરી જમીન વપરાશના કાયદા અને ફળઝાડ પત્તીભાજી સ્ટાર્ચવાળા શાક અનાજની કોટિનાં શાક કાચાં વાપરવા જોઈતાં શાક મોસમના ફળો ફળ ક્યારે ખાવાં? કેળાં, દૂધ, ભાજી સંપૂર્ણ ખોરાક ખોરાકમાં ચીકણા પદાર્થ ઘી, તેલ માણસે કેટલું ઘી લેવું જોઈએ?

તલ, કોપરાં, મગફળીનાં તેલ બજારનાં ઘી-તેલ ગોળખાંડ ગળપણ કેટલું લેવું જોઈએ? મીઠાઈ મીઠાઈ ખાવી એ ચોરી તળેલી વસ્તુઓ પૂરી, લાડુ વગેરે અંગ્રેજો અને આપણો ખોરાક ભૂખ અને સ્વાદ

કેટલું અને કેટલી વખત ખાવું? ઔષધરૂપ ખોરાક રસમાં સ્વાદ હોજરી શું માંગે છે? માતા, પિતા અને સંતાન ગર્ભાધાન પછી આહારની અસર બુદ્ધિજીવીનો ખોરાક નિમક અને લીંબુ કેટલી વાર ખાવું?

૫. મસાલા

નિમક રાંધવાથી ક્ષારોનો નાશ મસાલાની અનાવશ્યકતા મરચા, મરી,રાઇ, મેથી વગેરે

ઔષધરૂપે મસાલા બગડેલ જીભ મરચાંથી મૃત્યુ મસાલા અને હબસી મસાલા અને અંગ્રેજો

૬. ચા, કૉફી, કોકો

ચા, કૉફી, કોકો ચા અને ચીન ચા અને પાણીની પરીક્ષા ચા બનાવવાની રીત દોષિત ચા ચામાં ટૅનિન

હોજરી ઉપર ટૅનિનની અસર ચા અને રોગો ચાને બદલે મધ અને લીંબુ ચા અને કૉફી અથવા કોકો ચા, કૉફી, કોકોનો ત્યાગ ચાને બદલે ભાજીઓનો ઉકાળો

૭. માદક પદાર્થો

માદક પદાર્થો તાડી, એરક, દારૂ શરાબી મનુષ્ય મદિરા અને મર્યાદા પ્રમાણસરનું માદક પીણું. તાડી અને પારસીઓ

તાડી-ખોરાક મનુષ્યના ખોરાકમાં તાડીનું સ્થાન ખજૂરીનો શુદ્ધ રસ-નીરો નીરાથી દસ્ત સાફ નીરો-ખોરાક ચાને બદલે નીરો

નીરાનો ગોળ નીરો અને માદકતા તાડગોળાનું ગળપણ ગરીબો માટે સસ્તો ગોળ તાડગોળમાંથી સાકર નીરાની સાકરના ગુણ ગોળ અને સાકર સ્વાભાવિક સ્થિતિમાં ખોરાકના ગુણ શરાબની બદી

ગિરમીટિયા અને શરાબ આફ્રિકાનો શરાબનો કાયદો શરાબ અને હબસીઓ શરાબ અને અંગ્રેજો એક શરાબી અંગ્રેજ શરાબ અને રાજાઓ શરાબ અને ધનિક યુવકો શરાબથી શરીરની, મનની અને બુદ્ધિની હાનિ

૮. અફીણ

અફીણ શરાબ અને અફીણ અફીણથી જડતા અફીણની અસરના ફળ ઓરિસા, આસામમાં અફીણ અફીણ અને ચીન અફીણનએએ લત અને પાપ

અફીણની લડાઈ હિંદનું અફીણ અને ચીન અંગ્રેજો અને અફીણનો વેપાર મહેસૂલ અને અફીણ ઇંગ્લંડમાં અફીણનો વિરોધ ઔષધિરૂપે અફીણા અફીણ વ્યસન અને દવા અફીણ - ઝેર

૯. તમાકુ

તમાકુ જગત અને તમાકુ ટૉલ્સટૉય અને તમાકુ તમાકુ અને પાડોશીઓ તમાકુ અને રેલની સફર તમાકુના ધુમાડાની બીજા ઉપર અસર તમાકુ અને થૂંકવું તમાકુની સૂક્ષ્મ લાગણી ઉપર અસર

તમાકુ અને બદબો તમાકુનો કેફ તમાકુ અને ખૂન તમાકુ ફૂંકવી, સૂંઘવી, ચાવવી જરદો ગંદી વસ્તુ તમાકુ વિશે કહેવત તમાકુ અને ઘરની દીવાલો છીંકણી અને કપડાં તમાકુ ગંદુ વ્યસન

૧૦. બ્રહ્મચર્ય

બ્રહ્મચર્ય સંયમ અને બ્રહ્મ બ્રહ્મચર્યની સામાન્ય વ્યાખ્યા બ્રહ્મચર્ય અને ઈંદ્રિયનિગ્રહ બ્રહ્મચારી અને ક્રોધ કહેવાતા બ્રહ્મચારી બ્રહ્મચર્ય અને સામાન્ય નિયમ વીર્યસંગ્રહ અને સ્ત્રીસંગ બ્રહ્મચર્ય અને સ્ત્રીસંગમાં રસ જનનેંદ્રિય પર જીત બ્રહ્મચારીનો પ્રભાવ બ્રહ્મચર્ય અને સ્ત્રીસ્પર્શ બ્રહ્મચારી અને સ્ત્રીપુરુષનો ભેદ બ્રહ્મચારી અને સ્વેચ્છાચાર બ્રહ્મચર્ય અને ખૂબસૂરતીના ખ્યાલ બ્રહ્મચર્ય અને આચાર બ્રહ્મચારીની જનનેંદ્રિય બ્રહ્મચારી અને નપુસંકતા નપુંસકના રસ નપુંસકતા ઊર્ધ્વગામી જવ્વલે જ મળતા બ્રહ્મચારી બ્રહ્મચર્ય અને ગાંધીજી બ્રહ્મચર્ય અને ગાંધીજીના પ્રયોગો બ્રહ્મચર્ય અને વીર્યરક્ષા વીર્યની શક્તિ વીર્ય અને ભોગ વીર્યનો ઉપયોગ વિવાહ અને સ્ત્રી-પુરુષ વિવાહિતો બ્રહ્મચારી સ્ત્રી-સંગ કર્તવ્ય

સામાન્ય અનુભવ અને પ્રગતિ ભૌતિકને તે જ આત્મિકને સ્ત્રી-પુરુષ અને પશુઓ સાહસિકોની શોધ સંયમધર્મ સંયમધર્મના પ્રયોગો વીર્યસંગ્રહ સ્વાભાવિક વસ્તુ વીર્ય અને ખોરાક અલ્પાહારી મજબૂત બ્રહ્મચારી અને ઘડપણ બ્રહ્મચારીની બુદ્ધિ બ્રહ્મચર્યમાં ન્યૂનતા વીર્યસંગ્રહમાં આરોગ્યની ચાવી વીર્યસંગ્રહના નિયમો વિકાર અને વિચાર વીર્યસંગ્રહ અને જપ વિચાર, વાચા, વાચન તોળીને બોલવું વિષય પોષતું સહિત્ય વિકાર અને નિદ્રા વીર્યસંગ્રહમાં ગણિતને સ્થાન વિકાર અને ધંધા શરીર શ્રમ અને નિદ્રા વેગે ફરવું ઉત્તમ કસરત ફરવાના નિયમો વિકાર અને આળસ ઇંદ્રિયોના યોગ્ય ઉપયોગની અસર આહાર અને આકાર સ્વાદ અને ઇંદ્રિયજિતપણું શરીર અને આહાર

પુરુષની સ્ત્રી પ્રત્યેની દ્રષ્ટિ ૩૩ સ્ત્રીની પુરુષ પ્રત્યે દ્રષ્ટિ ૩૩ બ્રહ્મચર્યમાં રસ ૩૩ બ્રહ્મચર્ય માટે ધગશ ૩૩ કૃત્રિમ ઉપાયો ૩૩ પ્રજોત્પત્તિના બોજાની ભ્રમણા ૩૩

સંયમધર્મનો લોપ ૩૪ 'नीतिनाशने मार्गे' વાંચવાની ભલામણ ૩૪ કૃત્રિમ ઉપાયોથી દૂર રહેવું ૩૪ સાચો દંપતીપ્રેમ ૩૪ ત્યાગનો આરંભ ૩૪

ભાગ બીજો

૧. પૃથ્વી એટલે માટી

૩૫-૩૮

નૈસર્ગિક ઉપચાર ૩૫ ડૉ પ્રાણજીવન મહેતા ૩૫ બંધકોષ ૩૫ ફ્રૂટ સૉલ્ટ ૩૫ લોહ (ડાયલાઈઝ્ડ) ૩૫ નક્સવામિકા ૩૫ દવાઓ ઉપર અવિશ્વાસ ૩૫ ફરવાની કસરત ૩૬ જુસ્ટનું रिटर्न टु नेचर ૩૬ માટીના ઉપચાર ૩૬ માટીના ઉપચાર અને બંધકોષ ૩૬ માટીના પોલ્ટીસ ૩૬ એરંડિયાનો જુલાબ ૩૬ માટીની લોપરીનું માપ ૩૬ સર્પદંશ અને માટી ૩૬ માટી અને માથું દુખવું ૩૬ માટી અને ફોડા ૩૭ માટી અને પરમૅંંગેનેટનું પાણી ૩૭

માટી અને ભમરીનો ડંખ ૩૭ માટી અને વીંછીનો ડંખ ૩૭ સેવાગ્રામમાં વીંછી ૩૭ માટી અને તાવ ૩૭ માટી અને ટાઈફૉઈડ ૩૭ સેવાગ્રામમાં ટાઈફૉઈડ ૩૭ માટી અને ઍન્ટીફ્લોજિસ્ટીન ૩૭ માટી અને સરસિયું તેલ ૩૭ માટીને શુદ્ધ કરવાની રીત ૩૭ માટીની જાત ૩૭ માટી અને સુગંધ ૩૭ માટી અને શહેરો ૩૭ માટી અને ચીકાશ ૩૭ માટી અને ખાતર ૩૭ માટીને શેકવી ૩૭ માટીનો ફરી ફરીને ઉપયોગ ૩૭ માટી જમનાની ૩૭ માટી અને દસ્ત ૩૭

૨. પાણી

૩૯-૪૬

ક્યુને અને આંધ્ર ૩૯ ક્યુને અને કટીસ્નાન ૩૯ ક્યુને અને ઘર્ષણસ્નાન ૩૯

ટબનું માપ ૩૯ પાણી ઠારવા બરફનો ઉપયોગ ૩૯ પાણી અને પંખો ૩૯

ટબ અને ભીંત પાણીમાં બેસવાની રીત ઘર્ષણ કેવી રીતે કરવું? સ્નાન અને તાવ સ્નાન ક્યારે લેવાય? સ્નાન અને બંધકોષ સ્નાન અને અજીર્ણ સ્નાન પછી ચાલવું સ્નાન અને સન્નિપાત ક્યુને અને બીમારીનાં કારણો કટીસ્નાન અને તાવ નૈસર્ગિક ઉપચારો અને દાક્તરો મનુષ્ય અને નમ્રતા નૈસર્ગિક ઉપચારો અને અણઘડો પાણી અને માથું દુખવું ઘર્ષણસ્નાન અને જનનેંદ્રિય જનનેંદ્રિય અને અદ્ભુતતા ઘર્ષણસ્નાનની રીત ઘર્ષણસ્નાન, ટબ અને લોટો જનનેંદ્રિય અને સફાઈ જનનેંદ્રિયની સફાઈ અને બ્રહ્મચર્ય જનનેંદ્રિય અને વીર્ય સ્ત્રાવ

ચાદરસ્નાન અને નિદ્રા ચાદરસ્નાન કેવી રીતે લેવાય? ચાદરસ્નાન અને દર્દીની નિદ્રા ચાદરસ્નાન અને ન્યુમોનિયા ચાદરસ્નાન અને ટાઈફૉઈડ ચાદરસ્નાન અને અળાઈ, શીળસ ચાદરસ્નાન અને શીતળા , અછબડા ચાદરસ્નાનવાળી ચાદરની સફાઈ બરફ અને લોહીનું ફરવું ગરમ પાણીના ઉપયોગ ગરમ પાણી અને સોજો ગરમ પાણી અને કાનનું દર્દ આયોડિન ગરમ પાણી અને વીંછીનો ડંખ ગરમ પાણી અને ટાઢ ગરમ પાણી વરાળરૂપે વરાળ અને સંધિવા વરાળ લેવાની રીત વરાળ અને અંગાર ગરમ પાણી અને વસાણાં વરાળ અને કળતર વરાળ અને સળેખમ

૩. આકાશ

આકાશ અને આપણે આકાશ અને આરોગ્ય આકાશ અને ઈશ્વર આકાશ અને આદર્શ શરીર અને ભોગ આકાશ અને સ્વચ્છતા

આકાશ અને સાદાઈ આકાશ અને આરોગ્ય આકાશ અને સૂવાનું સ્થાન આકાશ અને નિદ્રા આકાશ અને આહાર આકાશ અને ઉપવાસ

૪. તેજ

તેજ અને મનુષ્ય સૂર્ય અને સ્નાન સૂર્ય અને ભૂખ

સૂર્ય અને રોગો સૂર્ય અને માટી અથવા કેળનાં પાંદડાં

૫. વાયુ-હવા

પહેલા ભાગનું બીજું પ્રકરણ જુઓ.