કલાપીનો કેકારવ/ભરત
| ← ત્યાગમાં કંટક | કલાપીનો કેકારવ ભરત કલાપી |
પક્વતા → |
ભરત
ભરત ઉમ્મરે, પ્હોંચી, છોડી વૈભવ રાજ્યને,
વનમાં ગંડકીતીરે આશ્રમ બાંધીને રહ્યો.
ૐકારના રટનમાં દિન જાય ચાલ્યા,
એકાગ્ર ચિત્તથી ભજે પરિબ્રહ્મ રાજા;
આહાર કન્દફલનો કરતો સદા એ,
એકાન્ત શાન્ત સ્થલમાં સુખથી વસે છે.
હૈયું સદા સહુ પરે સમતા ધરે છે,
જેના પ્રભાવથી વને ખીલતું રહે છે;
એ યોગતેજ તરુમાં ચળકી રહ્યું છે,
તિર્યંચ ત્યાં અધિક હર્ષ મહીં ફરે છે.
જટા પીળી શીર્ષે કૃશ અવયવો ઉપર સહી,
દિસે છે તે મ્હોટી મધુર ફુલના પુંજ સરખી;
સમાધિવેલાએ જલશીકર સિક્ત બનતી,
અને એ મોતીડાં વિખરી ખરતાં કેશ પરથી.
વિભૂતિના સ્પર્શે સુરખ દિસતાં આર્દ્ર વિપુલ,
રહે ઘેરાયેલાં પ્રણવપ્રણયી દિવ્ય નયનો;
મટે તેના તેજે કુદરત તણી સૌ વિષમતા,
સુખે નેત્રો જોતાં સતત ગતિની બ્રહ્મરચના.
રે સંસારી! નિમિષભર તું ફેકજે દૃષ્ટિ આંહી,
આ દૃષ્ટિનું અનુકરણ કૈં રાખ સંસાર માંહીં;
ભોળા! ત્હારી ઘડમથલમાં શાન્ત થા શાન્ત થા કૈં,
સ્થિતિની તું ઉપર ચડી જો ત્યાગની દૃષ્ટિ આંહીં.
આ ત્યાગીનાં નયન ફરીથી જોઈ લે એક વાર.
શું તેમાં ના સતત વહતી પ્રેમની એક ધાર?
હા! તૈયારી સહુ અરપવા ત્યાગમાં એ નથી શું?
બીજાનાં કૈં દુખથી ગળી એ નેત્ર જાશે નહીં શું?
તપસ્વીના આ તાપમાં રહી છે
મહા દયાની અતિ તીવ્ર રેખા;
ફૂલો લતા ને તરુ, મેઘ માંહીં
આનન્દ પીતાં નયનો સદા છે.
પ્રભાતકાલે નભની સુનેરી,
સન્ધ્યા સમેની સરની લહેરી,
વાયુ તણા શીતલ ગન્ધથી એ
આભાર હૈયું ઋષિનું દ્રવે છે.
સન્ધ્યાકાલે પ્રભાતે એ તપસ્વી નદીએ જતો,
સ્નાનાદિ ત્યાં કરી નિત્યે ટેલતો વનમાં હતો.
નદી વહે છે ગિરિથી રમન્તી,
ફૂલો તણાં ગીત હજાર ગાતી;
ગાયત્રીનો મન્ત્ર જપે નદીમાં
ઉભો રહીને ઋષિ એક દી ત્યાં.
ત્યાં ઘૂઘૂઘૂ ગિરિ નભ મહીં ગાજતો નાદ આવે,
મોજાં તેનાં પ્રતિધ્વનિ તણાં ભેખડે આથડે છે;
વારિ કમ્પ્યું, ડગમગી ગયાં શૃંગ અદ્રિ તણાં, ને
ત્રાસે નાસે વનચર બધાં કોઈ ધ્રૂજી પડે છે.
સિંહધ્વનિથી જયગર્જનાથી
ડરી મૃગો કૈં ઋષિ પાસ આવે;
ફલંગ મારી ઝરણું કૂદે છે,
તપસ્વી તે ચિત્ર ઉભો જુવે છે.
ત્યાં એક બાલ મૃગ કો હજુ જે અશક્ત
કૂદી જતાં ઝરણ તે જલમાં પડ્યું, ને
એ પૂરમાં તરફડી ઘસડાતું જોઈ
લાગ્યું ઋષિહ્રદય એ અનુકમ્પવાને.
ઉપયોગી થવા પ્રેરે તપસ્વી દિલને દયા,
પડે છે વારિમાં તેથી યોગી તે મૃગ ઝાલવા.
બલ કર મહીં આવ્યું પૂરને વીંઝવાને,
ગરીબ મૃગ બચા'વા કાંઈ ચિન્તા દિલે છે;
ઋષિ પદ ગ્રહી તેને ખેંચીને બ્હાર લાવ્યો,
હરિણ ઉગરવાથી કાંઈ આરામ આવ્યો.
જરા મીંચાયેલાં નયન મૃગનાં સુન્દર દિસે,
અને તેના ભાવો ઋષિ તરફ કેવા મૃદુ દિસે!
ઋષિનું હૈયું આ નિરખી શકતું'તું રસિકતા,
થતું જોઈ ઘેલું કુદરત તણી આ મધુરતા.
પંપાળ્યું, પાણી પાયું, ને આશ્રમે ઊંચકી ગયો;
તૃણાદિ ત્યાં દઈ તેને કૂદતું ઋષિએ કર્યું.
રમે છે, કૂદે છે, ઋષિચરણ ચાટે જીભ વડે,
અને એ યોગીની મૃગ પર અમીની નજર છે;
ઉગી તેને શિરે ચળકતી રૂપાળી શીંગડીઓ,
ઋષિની પીઠે એ કરતી ચળ ન્હાની કુમળીઓ.
ઋષિની છાયા શું ફરતું દિનરાત્રિ ઋષિ કને;
પિતા માતા બન્ધુ સહુ મૃગ ઋષિને સમજતું;
ઋષિ તેને દેતો કુમળું તૃણ ને પર્ણ કુમળાં
અને બાંધે માલા કુસુમકલીની ડોક ઉપરે.
સ્નાનાદિ ક્રિયા કરીને ઋષિ એ
આશિષ દેતો મૃગબાલને, ને
'તું જીવતું ર્ હે' વદતો દયાલુ
ચુમ્બી લઈને હસતો દયાલુ.
આભાર ભૂલી મૃગ ના ગયું'તું,
જોતાં ઋષિને દિલ રીઝતું'તું,
કૈં ગેલથી તે ઋષિને હસાવે,
ને એ મહાત્મા દિલને હલાવે.
દૂરે જાતાં મૃગ વન મહીં યોગી બેચેન થાતો,
ખોવાતું તો શ્રમ લઈ વને શોધવા દૂર જાતો;
પીઠે તેને ઊંચકી વળતો આશ્રમે હર્ષભેર,
સુખી તેને નિરખી વધતાં નેત્ર આનન્દરેલ.
અહોહો! અલ્પ જીવોના પ્રેમમાં બલ છે બહુ,
ખેંચાતા પ્રેમથી તે સૌ ખેંચી પ્રેમ વતી શકે.
યોગી ચાલ્યો જપ તપ ભૂલી પ્રેમખેંચાણ માંહીં,
ચાલ્યો ને તે અટકી ન શકે આટલે દૂર આવી;
ધક્કો દેતાં હ્રદય પિગળે આર્દ્રતાને, અરેરે!
ખેંચે તેને હ્રદય કુમળું કોણ ઠેલી શકે છે?
ભીનાં નેત્રે ઋષિ ધીમે ક્યારે ક્યારે કહી જતો;
'દૂર થા! દૂર હુંથી થા! રે વ્હાલા મૃગબાલ તું!'
ખેંચે છે તે પ્રણયી દિલને ઠેલવું હાય! શાને?
ધક્કો દેવા મૃદુ હ્રદયને યોગી! તું કેમ ઇચ્છે?
તારા આવા નિયમ સઘળા શુષ્ક લાગે મને તો,
મીઠી વૃત્તિ કુદરતી, અરે! બાળવા ઇચ્છતો કાં?
વ્હાલું છે તો ક્યમ દૂર કરે? નેત્રમાં કેમ અશ્રુ?
ધક્કો દેતાં પ્રણયી દિલને શ્રેય હું તો ન માનું;
આવાને શું તુજ હ્રદયને ચાહતાં પાપ થાય?
સ્વાર્થી તું છે પણ પ્રણયથી કાંઈ ત્હારૂં ન જાય.
સાક્ષી પૂરે તુજ જિગર જો આંસુથી વાતને આ,
તેની સામે કઠિન બનીને થાય છે આગ્રહી કાં?
પીવા તેને હ્રદયઝરણું ટેવ છે તેં જ પાડી,
બીજે ક્યાં તે જનહ્રદયની પામશે લ્હાણ આવી?
એ તો ત્હારાં સમિધફુલને સ્પર્શતાં યે ડરે છે!
તું ખીજે તો મૃદુ મૃદુ થઈ ગેલ કેવાં કરે છે!
તું રીઝે તો તુજ તરફ એ હોંશથી દોડી આવે!
એ નેત્રો શાં તુજ જિગરથી વાત છાની કરે છે!
કિન્તુ યોગી! તુજ ફરજ તું કાંઈ જૂદી જ માને,
આ પ્રીતિ કૈં તુજ હ્રદયને માર્ગ જુદો બતાવે;
હું સંસારી નવ કહી શકું યોગ્ય આ વા નહીં આ,
ત્હોયે આવી તુજ મગજની શુષ્ક રીતિ રુચે ના.
રાગ ને ત્યાગની વચ્ચે હૈયું એ ઝૂલતું હતું,
એક દી યોગીઉરે આ ઉદ્ગારો નીકળે કંઈ:-
'કંઈ દુઃખે છે! દુઃખ તો જણાય છે!
'કહીં દુઃખે શું? પણ ના કળાય તે!
'મને રુચે આ મૃગ છોડવું નહીં!
'કહીં ય આસક્ત થવું રુચે નહીં!
'બ્રહ્માંડ આખું નિજ માનનાર જે
'બને ન વ્યક્તિ કદિ પાળનાર તે;
'ન ન્યૂન કોઈ નવ કો વિશેષ વા,
'ન દૃષ્ટિએ ઊર્મિ ચડે પડે ન વા.
'ન ઓટ તેને ભરતી નહીં હશે,
'તળાવ જેવો ઉદધિ રહે ભલે;
'દયા ભલે કૈં ઉપયોગની થતી,
'દયાથી આસક્ત થવું ઘટે નહીં.
'બચાવ્યું મેં ભલે તેને, હવે છો કૂદતું ફરે;
'પડે જો સિંહપંઝે તો નિર્માયું તે ભલે બને.
'ચાલે સૌ પર જેમ ચક્ર ફરતું નિર્માણનું સૃષ્ટિએ,
'તેવું તે મૃગ ઉપરે સુખથી છો એ ચક્ર ચાલે હવે;
'રોકાશે મુજથી નહીં, ક્યમ પછી ચિન્તા નકામી ધરૂં?
'જે મ્હારૂં, જગનું અને સહુ તણું તે છો બને તે તણું.
'ફર સુખથી હવે તું શોધીને કોઈ ટોળું,
'ફરી કદિ પણ મ્હારા આશ્રમે આવવું ના;
'જપતપ કરનારો પાળશે આ તને ના,
'અરર! પણ સુખે તું છોડશે કેમ સ્નેહ?
ઋષિ! ત્હારી સ્થિતિ જોઈ આવે છે મુજને દયા;
આવશે વ્હાલથી તેને પંપાળીશ હવે ન શું?
નેત્રો રમે આ તુજ વાદળીથી,
ક્રીડા ગમે છે કંઈ માછલીની,
સન્ધ્યા સમે કૈં વધુ હર્ષ આવે,
તો કેમ ત્હારૂં મૃગલું ત્યજે છે?
રમાડ તેને પણ લુબ્ધ ના થજે,
ઋષિ! ન એ શું તુજથી બની શકે?
દયા વધુ છો ઉપયોગની થતી,
દયા બતાવે હજુ ઉચ્ચ માર્ગ કૈં.
પડે જો સિંહપંઝે તો નિર્માયું તે ભલે બને;
રડજે તું નહીં ત્યારે, કિન્તુ હાલ રમાડજે.
છોડી દેવા રસ મધુર સૌ સાધ્ય લાગે તને જો,
તો ના શાને પ્રણયી બનતાં સાચવે ત્યાગ ત્હારો?
હું સંસારી મુજ હ્રદય આ ખીલતાં હર્ષ પામું,
તું યોગીને તુજ હ્રદયને બાળવું યોગ્ય લાગ્યું!
સુખ અનુભવનારો કિન્તુ આંસુ ય પાડે,
જરૂર સ્થિર નહીં તે કમ્પતો તાર ચાલે;
રુદન નહીં ત્યજાતું હાસ્યના ત્યાગ પ્હેલાં,
કટુ નકી કટુ લાગે સ્વાદનું ભાન થાતાં.
બને તે કેમ કોઈથી ચાહવું ને ન ચાહવું?
બને તો તું ભલે તેને છોડી દેજે રમાડવું!
* * *
વહ્યા કૈં દ્હાડા ને મૃગ પ્રિય હજુ છે ઋષિદિલે,
વહેશે કૈં દ્હાડા, મૃગ પ્રિય રહેશે ઋષિદિલે;
અહાહા! બન્ધાયો જગત ત્યજનારો મૃગ મહીં,
અરે! છૂટ્યો ફાંસો સમજણ છતાં એ કદિ નહીં!
ધીમે ધીમે શરીર પર એ મૃત્યુના હસ્ત લાગ્યા,
કિન્તુ ઓછી નવ થઈ અરે! બન્ધની કાંઈ પીડા;
પમ્પાળે છે શિથિલ કરથી યોગી તેનું કુરંગ,
નિત્યે નિત્યે વધુ વધુ હજુ યોગમાં થાય ભંગ.
જટાથી ટેકવી માથું, સૂતો છે ઋષિ એક દી,
મૃત્યુથી તૂટતી નાડી જોરથી ધબકી રહી.
પાસે ઉભું છે દુઃખિયું કુરંગ;
શું થાય છે તે સમજ્યું હતું તે;
ચાટે ઋષિના કર ને કપાલ,
ને નેત્રે નેત્રે મળી દર્દ રોતાં.
ભીના હતા ગાલ ઋષિ તણા એ,
અશ્રુ હતું એક તહીં રહેલું;
બોલ્યો ઋષિ, 'રે! મુજ બાલ બાપુ!
'આ આશ્રમે હા ક્યમ જીવશે તું?
'તું એકલાની સ્થિતિ? શું અરેરે!
'ટોળું હવે શોધીશ ક્યાં નવું તું?
'રે! શું થશે મૃત્યુ અકાલ ત્હારૂં?'
પંચત્વ પામ્યો વદી એમ યોગી.
કથા એવું કહે છે કે જન્મશે મૃગ એ ઋષિ;
વાંછના જે રહી તે તે પૂરી સૌ કરવી પડે.
૧૬-૬-'૯૬