વસુંધરાનાં વહાલાં દવલાં/૬.મા ને દીકરો
| ← ૫.પ્રેતાપ ડાહ્યો થયો! | વસુંધરાનાં વહાલાં દવલાં ૬.મા ને દીકરો ઝવેરચંદ મેઘાણી |
૭.રસ્તો નીકળે છે → |
આ પ્રકરણને આપ અહીં સાંભળી પણ શકો છો. |
6
મા ને દીકરો
તેજુને પ્રતાપની રાહ હતી. પ્રતાપ મળે એ એ કહે તેમ કરું. એણે પ્રતાપની રાહ જોઇઈ, પન કોઈ ન ડોકાયું, કોઈ સમ્દેશો ન લાવ્યું. ચાર દિવસ પછી તો પ્રતાપની જાનના ઢોલ વાગ્યા. સાતમે દિવસે ફરીથી ઢોલ સંભળાયા. પ્રતાપ પરણીને આવતો હતો.
તળાવડીની પાળે ચડીને તેજુબાએ પ્રતાપનું સમી સાંજનું સામૈયું નિહાળ્યું. ને પછી એ તંબુડીમાં આવીને પેટ ભરી ભરી હસી. પોતે કોણ? પ્રતાપ કોણ? કેવી ગમાર ! વાનિયાના છોકરાની પોતે કયા હિસાબે વાટ જોઈ? છૂંદના ત્રોફાવનારી અસુર જાત પણ શો અહંકાર કરી બેઠી?
વળતા દિવસે વાઘરીઓ આવીને એને તેડી ગયા.
પોતે કોઈ અપરાધ કર્યો હતો. પોતાનાથી જગતમાં ઊંચે મોંએ ન ચાલી શકાય. હવે ત્રાજવાં ત્રોફાવવા કેમ જઈ શકાય?
તેજુ વાઘરણોની જોડે સીમમાં કામ કરવા સંતાતી સંતારી નીકળતી હતી. અને એક કે બીજા કૂબાવાળાને મદદ કરવામાંથી જે દાણા મળે તેનો રોટલો ઘડી ખાઈને કૂબામાં અ સમ્તાઈ રહેતી હતી. જરૂર વગર જીભ પણ ન ચલાવતી. હસવું એને આવતું નહિ.
એની છેડતી કરવા આવનારા મરદોએ એની આંખમાં કશુંક બિહામણું રૂપ જોયું. અકસ્માત્ એવું બન્યું કે એની પાસે જનારાઓમાંથી બે જુવાન ઝાડા-ઊલટી કરી કરી મૂઆ એટલે વહેમ પેસી ગયો કે આ કોઈક મેલી દેવીની ઉપાસના કરનારી બાઈ છે.
રૂપાળી તેજુ બિહામણી ડાકણ જેવી બની ગઈ. માનવીનું મૌન એવું ભયાનક છે.
વાઘરણોની આંખો ચપળ હોય છે. એ આંખોએ દિન પર દિન તેજુબાનાં દેહના બેઉ પડખાં જોયાં ને વાતોથઈ: "દી ચડતા લાગે છે."
"એ તો ઠેકાણે પાડી નાખશે." વાઘરનોએ એક-બીજીને ખાતરી આપી.
પરંતુ તેજુના શરીરે દિન પર દિન સાદ કરી કરી સંભળાવ્યું: હું હવે કાબૂ બહાર નીકળી જઈશ.
"માડી રે!" વાઘરનો વિસ્મય પામી.
"કોઈ એને રસ્તો તો ચીમ્ધાડો? નાની બાળ જાણતી નહિ હોય તો?"
તેજુબાની પાસે ચતુર વાઘરણનું એક ડેપ્યુટેશન ગયું. તેજુએ જવાબ આપ્યો, "હુંય દંગાઓમાં ભમી છું. કસબ-કીમિયા શીખી તો નથી, પણ સાંભળી શકી છું. પણ મારે તો એક કરતાં લાખ વાતેય વાત કરવી નથી."
"માડી રે! નાક વઢાઈ જશે!" એમ બોલતી બોલતી વાઘરાનોએ મોં સંતાડ્યા. વાઘરણોને પણ આબરૂ હતી!
નવ મહિને તેજુએ બાળક જણ્યું. જનાવનારી તો વાઘરણો જ હતી. તેજુનો દીકરો જીવ્યો. પણ ગર્ભાશયમાં કોઈ રોગ રહી ગયો. એના મનની નસો ઉપર પણ પ્રસવકાળની વેદનાએ કાયમી અસર મૂકી દીધી. ઓછામાં પૂરું બાળકનો જન્મ થતાંની વારે જ વાઘરણોએ કહ્યું : " ટૂંકું કરી નાખીએ. આ જુવાન બાઈ બાપડી જગ બત્રાશીએ ચડશે."
પણ તેજુએ તો છોકરાને જોવાની હઠ લીધી હતી. " મને મારું ફૂલ બતાવો, મારું બાળ મારે થાનોલે લાવો."
"અરે બાઈ, તારું ફૂલ નથી. તારું કલંક છે."
"કલંકને ય હું કપાળની કાળી ટીલડી કરી ચોડીશ. મને મારું જણ્યું સુંઘાડો. મારે એની સુવાસ લેવી છે."
"મરવા દ્યો ને એને? વળી ક્યાંક કોકનું નખોદ કાઢશે. આપણાં છોકરાંને ભરખી જાશે. એને તો રાજી રાખ્યે જ સારાવટ છે." એમ વિચારીને વાઘરાંઓએ તેજુબાના હયા પર ગોરો ગોરો બાળક મૂક્યો. તે વખતે તેજુના અંતરના ઊભરાઓ એનું ચિત્ત ભ્રમિત કરી મૂક્યું. એ હતી તે કરતાં વધારે અબોલ બની ગઈ.
તેજુ છોકરાને મોટો કરતી હતી, તેની સાથોસાથ અમરચંદ શેઠના પુત્ર પ્રતાપના મકાન પર મેડી ચણાતી હતી. નવા મકાનનએએ વાસ્તુક્રિયાનો 'મીઠો કોળિયો' ખોઈમાં લઈને ગામનાં વાઘરાં ગીતો લલકારતાં પાછાં આવતાં, ને વાતો કરતાં કે તેજબાઇને તો છૂપી છૂપી મીથાઈઓ આવશે. એ શા માટે એંઠ માગવા જાય?
અને રાતના ટાઢા પહોરે કૂબાના મોટા પર માણસો મળતા ત્યારે વાતો ચાલતી કે:
"પરતાપ શેઠે તખુભા દરબારની જમીન મંડાણમાં રાખી લીધી."
"એક મહિના મોર્ય તો અગરસંગ જીજીની જમીન રાખી'તી ને?"
"રાખે, ગામ આખું ઘેરે કરશે. સમ્પત છે ને ભાઈ? આવતો છે."
"પણ આટલા બધા રૂપિયાનો મે ક્યાંથી વરસ્યો? હાટડામાં તો સળેલાં ખોખાં ઈળુંવાળો ગોઅ જ છે હજી."
"બે ભાણિયું વટાવીને!"
"એના કેટલા ઊપજ્યા હશે?"
"છોડિયુંના રૂપ ત્ અનોધાં હતાં, ભાઈ!"
"એમાંય આ તેજુબાનાં ત્રાજવડાએ કોઈ અલૌકિક મીથપ મૂકી દીધેલી."
"અમે સાવરની-સૂંત્જોયાં વેચવા જાતિયુમ્, ત્યારે બેય છોકરિયું. ને ધોડાધોડ ઓરડામાં પૂરી દેતી'તી શેઠાણી. ફનીધરના માથાની મણિ જોઈ લ્યો બે."
"વીવા ક્યારે કર્યાં?"
"આંહી નો કર્યા, નાશક જઈને કરી આવ્યા. બેયને રજવાડાના જેવી મંબીની સાયબી મળી છે. મિલના શેઠીઆ છે બેય."
"તયેં તો સારું. વાણિયાને રંડાપો ખેંચવાની વસમાણ ખરી ને, એટલે ઘર તો ભર્યું ભર્યું ગોતે જ ને?"
"શેઠાણી કહેતાં'તાં ને, કે મારે વરને જોઈને શું કરવું છે? મેં તો ઘર જ જોયું છે. જુવાન ગોતીશ તો જુવાઅન અમરપટો લઈને આવ્યો છે? મરકી થાય ને ઊડી પડે. પછી શું જુવાનના મદદાના બચકા ભરાય છે માડી?"
"વાણિયાં અકલવાન તો ખરાં, નીકર વાઘરામાં ને વાણિયામાં ફેર શાનો?"
"અમરચંદ બાપાના કરતાં પરતાપ શેઠની અક્કલ વશેક પોકે હોં કે! અમરચમ્દ બાપો જરાક ગરમ તો ખતાને , એટલે આજ લગી ગરાશિયાની જમીનું ન વાળી શક્યા. એની અક્કલ બહુ બહુ તો કાલાં કપાસ ચોરાવવામાં જ ફાવી. પણ પરતાપે તો બેવદે દોરે કામ ઉપાડ્યું છે. એક કોરથી મોટા થાણાના અમલદારની તમામ ચોટી હાથમાં રાખે, ને બીજી કોરથી ગરાશિયાઓને હુલાવી ફુલાવી જમીન મંડાવી લેતો જાય છે. વળી અગરસંગ જીજીને અને તખુભા બાપુને તો એમ જ કરી મૂક્યું છે કે પરતાપ શેઠ હોય તો જ અમારી આબરૂ રિયે નીકર અમારે ઝેર પીવા ટાણું હતું."
"પરતાપ શેઠ વાડિયુંના કૂવા માથે અંજિન મેલવાના છે."
"પછેં તો ઈ પડતર ખેતરમાં ચાહટીઆના ને કેળ્યું પપૈયાંના ઝકોળા બોલશે, બાપા!"
"આપણા કૂબા ઢાળી જ ઈ બધી ટાઢી હીમ જેવી લેરખિયું આવવાની છે."
સૂઈ ગયેલા બાળકને શરીરે હાથ પંપાળતી પંપાળતી તેજબાઈ પોતાના કૂબામાં એકલી બેઠી હોય ત્યારે આ બધી વાતોના શબ્દો તો નહિ પણ સ્વરો હવામાં ગળાઈ ગળાઈને એના કાન સુધી પહોંચતા હતા. પોતે જેમ જેમ અબોલ બનતી ગઈ તેમ તેમ એને કૌતુક જ થતું ગયું કે દુનિયાને આટલી બધી વાતો કરવાનું શું બની રહ્યું હશે? વાતોને કોઈ વિસામો જ નથી શું? પરાઈ લક્ષ્મી અને સમૃદ્ધિમાંથી દિલના અસમ્તોષને તૃપ્ત ન કરી લેત તો આ વાઘરીઓની લાલસા કાં ઝૂરી ઝૂરીને એમને ખપાવી નાખત અને નહિ તો રોજ રોજ એમને ચોરીઓ કરવા ઘસડી જાત, તે વાત તેજબા નહોતી સમજતી. એનું અંતર એક બાળકમાંથી જ પોતાની ભરપૂરતા મેળવી ચૂક્યું હતું, પ્રેમિકા મટી તે પૂર્વે જ મા બની ગઈ હતી. અને માતા થનારના ભયંકર મોહ જગત પરથી ઊતરી ગયા છે. માતાપણું મૌનમાં જ પોતાના એકલપણાની જાહોજલાલી જુએ છે.
પરણેલો પ્રતાપ પરનીને શું જમ્પી ગયો હતો? ના, એ તેજુને વિસારે ન પાડી શક્યો, તેમ ન એણે તેજુની પાસે જવાની હિંમત કરી. એને તેજુના બાળકની જાણ થઈ ચૂકી અહ્તી. બાપનો બોલ 'હલકી કોમમાંથી વારસદાર જગાડીશ મા' એના મગજની નસો તોડતો હતો. એને પણ કેટાલાક કુટિલ વિચારો નહોતા આવ્યા એમ એ ન કહી શકે. એ વારસદારને ખતમ કરવાના મનસૂબા એના હ્રદયના ઉંબરા ખૂંદી ગયા હતા. પણ એ વિચારો ઉપર વાત્સલ્યભાવે જીત મેળવી હતી. એનું ધ્યાન એક જ વાત પર ઠરતું હતું. તેજુને કોઈ રીતે ચૂપ કરી શકાય?
તેજુ તો ચૂપ જ હતી. મહિના પછી મહિના વીતતા હતા. પણ તેજુનો ચિત્કાર બહાર પડતો નહિ. તેજુનો ભય પ્રતાપને હૈયે દિન પર દિન કમતી થયો, તેમ તેમ તેજુની ને એ છોકરાની સુંવાળી ચિંતા વધતી ચાલી. તેજુને માટે મારે કાંઇ કરવું જ જોઈએ : પણ હું તેજુની ને મારે વચ્ચે કોને અંકોડો બનાવું ?
હમીરભાઈ મુખી : હમીરભાઈ જ ઠીક છે. હમીરભાઈ મારા જીવન-રહસ્યના જાણભેદુ છે. હમીરભાઈને એણે એકાંતે તેડાવ્યા.
"હમીરભાઈ, મહીને મહિને તેજુને સાત રૂપિયા પહોંચાડશો?"
હમીર બોરીચાએ પ્રતાપને રંગ દીધા : "રંગ છે વાણિયા. ઈશ્વરનો ડર જેને હોય તેને આમ જ ઘટે. ખુશીથી પહોંચાડીશ."
અને તે દિવસથી હમીર બોરીચો એ સાત રૂપિયાનો વાહક બન્યો. તેમાંથી પાંચ પોતાના મહેનતાના લેખે મનમાં ને મનમાં નક્કી કરીને એણે તેજુને રૂપિયા બબે પ્રતિ માસ પહોંચાડાવાનો નિયમ રાખ્યો. હમીરભાઈ થોડા થોડા દિવસને આંતરે પ્રતપ પાએ બીજો પણ તકાદો લઈ આવતા. તેજુ કહે છે કે છોકરાને ઓરી નીકળ્યાં'તામ્ તેની ટાઢક કરવી છે : તેજુને માંદગી ઘર કરી ગઈ છે માટે દવાદારૂનો પણ ખરચો મગાવે છે : અને તેજુ આજ તો બોલી ગઈ કે શેઠ મારો વાજબી વિચાર નથી કરતા તો પછી હું પણ એમની આબરૂ ઢાંકીને ક્યાં સુધી બેસી રહું?
જવાબમાં પ્રતાપ હમીરભાઈની સલાહ મુજબ જ તેજુની સગવડો કાઢતો ગયો. પણ કહેવાની જરૂર નથી કે એ સગવડો તેજુને બદલે હમીરભાઈના જ ઘરનો રસ્તો પકડતી રહી.
મહિના મહિનાની અમાસની અધરાતે તેજુ ખીજડા-તળાવડીમાં કોઈ ચોરી કરવાઅ જનરા ચોરની પેઠે જતી હતી, અને એક ઠેકાણેથી ધૂળ કાઢીને તેમાંથી રૂપિયે ભરેલું મોજું બહાર કાઢતી. એ મોજામાં માસિક મળતા રૂપિયા બે મૂકીને પાછા મોજાવાળા ખાડા પર ધૂળ વાળી પોતાના કૂબામાં કોઈ ન ભાળે તેવી ચોરગતિથી પહોંચી જતી.
છોકરાની ઉંમર અઢીક વર્ષની થઈ ગઈ, ત્યારે તેજુએ છોકરાની ખેતરની મજૂરીએ સાથે લેવાનું બંધ કર્યું. કૂબાને સાંકળ વાસીને જતી. તેજુ છોકરાને એટલું જ કહેતી: " જો બચા! રમવા કરવા જા ને, તો ધ્યાન રાખજે હો. આપણું ઘર બીજા સૌથી નોખું છે, ને આપણા ઘરને નેવે જો આ ચકલ્યાંને પાણી પીવાની ઠીબ ટાંગી છે. ઠીબ જોઈને પાછો હાલ્યો આવજે. રસ્તો ભૂલીશ નહિ ને?"
ભાંગ્યું તૂટ્યું બોલી શકતો છોકરો માની ભાષાનો સમજદાર તો પૂરો હતો, ને એ બધું સમજી જઈને 'હો; કહેતો.
તરસ્યાં પક્ષીઓને પાણી પીવાની ઠીબ તેજુના કૂબાની સાચી એંધાણી હતી. એ એંધાણીએ નાનો બાળક ઘરની ભાળ મેળવતો ને ભમતો.
એક વાર ગામના કાઠીગરાસિયાના છોકરા છૂટ-દડે રમતા હતા. તેજુનો બાળક આઘે ઊભો ઊભો જોતો હતો. થોડે દૂર એક કૂતરી રઘવાઈ બનીને દોડતી હતી. કૂતરીના માથામાં ઘારું હતું, ઘારામાં કીડા પડ્યાં હતા. માથાના માંસમાં ઠોલતા કીડાને શોધવા કૂતરી ચકર ચકર ફરતી હતી. ધડી દોડતી, ઘડી પોતાના પગ ને પોતાના શરીરને બટકાં ભરતી ભરતી એ કૂતરી ઘૂમરીઓ ખાતી હતી.
"એલા કૂતરી ગાંડી થઈ." એક છોકરાએ રોનક કર્યું.
"એલા, ના, ના, ઈ તો તેજુડી વાઘરણ."
પોતાની માનું નામ કાને પડતાં બાલક ચમક્યો.
"એલા, ઇવડી ઈ તેજુડીએ કૂતરીનું રૂપ ધર્યું છે."
"એલા મારો એને."
"મારો, તેજુડીને મારો!" એવા રીડિયા બોલ્યા ને છોકરાઓએ પથારા ઉપાડી ઉપાડી કૂતરીનો પીછો લીધો.
પોતાના માથાની જીવાતને કારણે બહાવરી બનેલી કૂતરી પથ્થરોની ત્રમઝટમાંથી બચવા ભાગી. તેજુડીને મારો ! મારો તેજુડી ડાકણને ! એવા હાકલાની મોખરે ભાનભૂલી ભાગતી કૂતરીની પછવાડે છોકરાઓએ ડાઘા જેવા બીજા ગામ-કૂતરાઓને હૂડદાવ્યા.
તેજુનો બાલક ખરેખર એમ માની બેઠો કે કૂતરી જ મારી મા તેજુડી છે. એના નાનકડા પગોએ દોટ કાઢી. એ કૂતરીની ને છોકરાઓની આડે દોડ્યો. ચીસો પાડતો કહેવા લાગ્યો: "માલી ભાગજે ! મા ભાગજે ! માલીને માલે છે. માને માલે છે."
હુમલા કરનારા છોકરાઓ અને કૂતરાઓની આડા આવેલી બાલકે કૂતરીને પોતાના હુમલાખોરોના ઝપાટામાંથી સલામત બચી નીકળવાનો વખત કરી આપ્યો : એણે રડતાં રડતાં રાજી થઈ જઈને કહ્યું : ' મા ભાગી ! મા ગઈ! માને કોઈએ માલીને !' ને પછી છોકરો ચકલાંને પાની પીવાની ઠીબની એંધાણીએ પાછો કૂબાને ઓટે જઈ માની વાટા જોતો સાંજ સુધી પાણી પીધા વગર બેઠો રહ્યો. સામ્જે મા આવી ત્યારે છોકરાએ માને મોંએ ને હાથે અપ્ગે હાથ ફેરવ્યા : માની સામે ટીકી ટીકીને જોઈ રહ્યો. " મા, વાગ્યું થે? મા, ભાગી ગઈ'તી ? મ, છોકલા પાણકા માલતા'તા!"
બાળક કયા પાણકાની ને કયા ભાગવાની વાત પૂછતો હતો તે ન સમજનારી મા માત્ર બાલકને ખોળે બેસાડી મલકતી જ રહી.