સોરઠ, તારાં વહેતાં પાણી/૧૪. વેઠિયાં

by ઝવેરચંદ મેઘાણી

← ૧૩. દેવલબા સાંભરી

સોરઠ, તારાં વહેતાં પાણી ૧૪. વેઠિયાં ઝવેરચંદ મેઘાણી

૧૫. ખબરદાર રે'ના →

14. વેઠિયાં

બાઈની એક બગલમાં બેઠું-બેઠું- નહિ, લબડતું - એક દસેક મહિનાનું છોકરું, બાઈના સુકાઈ ચીમળાઈ ગયેલાં, કોઈ બિલાડાએ ચૂંથી નાખેલ હોલા પક્ષી જેવા સ્તન ઉપર ધાવતું હતું. બીજા હાથે બાઇએ ટ્રંકનો બોજો પોતાના માથા પરની ઈંઢોણીની બેઠકે ટેકવ્યો હતો. બાઈનું બીજું સ્તન પણ જાણે કે શરીર જોડેના કશા જ કુદરતી સંબંધ વિના કેવળ ગુંદરથી જ ચોડેલી મેલી કોથળી જેવું, બીજી બાજુ લબડતું હતું. ભેખડગઢ થાણાની થાણદાર કચેરીની ચૂનો ઉખડેલી અને ઉંદરોએ ગાભા-ગાભા કરી નાખેલી છત જેવું બાઇનું કપડું હતું. એના ગાભા જાણે કે જીભ કાઢી કાઢીને કહેતા હતા કે એક દિવસ અમેય ભાઇ, રાતી અટલસના સૂરતી કારીગરોએ ઠાંસી ઠાંસી વણેલા ત્રાગડા હતા. એ તો આજે અમારો આવો દિનમાન બની ગયો છે.

બાઇનો ઘાઘરો, ઘૂંટણ ઉપરવટ ખોસેલો, બાઇના ઝટપટ ઊપડતા પગના ઠોંસા ખાતો હતો. ને માથે ઓઢવાનું બાઇને હતું કે નહિ તે ખાસ યાદ કરવા બેસવું પડે.

એ ઘાઘરાને અઢાર હાથનો ઘેર હતો, ને એ ઘેર નાગનાથના મેળામાં રાસડાની સાગર-લહેરો લેતો, તે કોઇ પ્રાચીન ભૂતકાળની વાતો - લોકભાષામાં 'વે'લાની વાતું' - કહીને યાદ કરી શકાય. ને પ્રખર પુરાતત્ત્વનો વિજ્ઞાની પણ કદી એમ કહેવાની હામ ન ભીડી શકે કે એક વખત નાગનાથને મેળે,

દેતા જાજો રે તમે દેતા જાજો!
મારી સગી નણંદના વીરા!
રૂમાલ મારો દેતા જજો!

- એ રાસડો ગવરાવીને પુરાનપુરના આધેડ કારભારીની પથારીમાં સ્થિતિ પામવા જેટલી આકર્ષક આ વેઠિયાણી કદાપિ હોઈ શકે.

પિનાકીએ જોયું તો પસાયતો પણ બદલાયો હતો. આ નવા પસાયતાએ પોતાની તલવાર ચામડાના પટા વડે ખભા પર નહોતી લટકાવી, પણ પછેડી લપેટીને બગલમાં દબાવી હતી. એનો અવાજ સ્પષ્ટ હતો : "તમારા ઢેંઢુના તો બરડા જ ફાડી નાખવા જોવે. ઢેઢાં ફાટ્યાં : કોઈ નહિ ને ઢેંઢાં ફાટ્યાં!"

"ફાટ્યાં છે - અમારાં લૂગડાં ને અમારાં કાળાજાં! હવે એક ચામડાં બાકી રહ્યાં છે, તે ફાડી નાખો, દાદા!"

પગના વેગને લીધે હાંફતા-હાંફતા ટેકો લેતા-લેતા એ બાઇનો જવાબ સીમના કલેજામાં કોઇ સજેલી કટાર જેવો ખૂંતતો હતો.

"ચામડાંય ફાટશે - જો એક હાક ભેળાં હવે વાસમાંથી બહાર નહિ નીકળો તો." પસાયતો પણ ખાસડાં ઘસડતો ઘસડતો એવા જ ઘસડાતા અવાજે બોલ્યો હતો.

"શું કરીએ બાપા? બીજા કોઇ હોત તો નોખી વાત હતી; પણ તમે તો ગામના ગરાશિયા રીયા."

"બીજાને જવાબ આપો એવા તમે ઢેઢાં નથી, એટલે જ સરકાર અમને ગામેતીઓને પસાયતું આપે છે ને!"

'તમે તો, આપા આલેક, બધુંય જાણો છો." બાઈ વિરોધ છોડીને કરૂણા ઉત્પન્ન કરવા લાગી. "મેં તો આ મારી છોડી પેટમાં આઠમો મહિનો હતો તોય મારો વારો ખેંચ્યે રાખ્યો'તો. હું કાંઈ ગોમતી જેવી દગડી ન'તી. એણે તો ચારમે મહિનેથી જ હાડકાં હરામનાં કર્યાં હતાં. એક વાર એક ફુલેસ બદલીએ જાય : એનું બચકું વહેવાનો વારો આવ્યો. ગોમતીએ એના દસ વરસની છોકરીને કાઢી. હવે છોડી તો છે રાંડ ખડમાંકડી જેવી : બે ગાઉ કાંઈ બોજ ખેંચી શકે? રસ્તામાં મારે પીટ્યે ફુલેસે પણ કાંઇનાં કાંઇ વાનાં કર્યાં. છોડી આજ લગણ કરગઠિયા વીણવા જેવીય નથી થઇ."

"તમે તો, ઢેઢાં, ફુલેસ પાસે જ પાંસરાં દોર : બંદૂકનો કંદો દેખ્યો કે સીધાં સોટા જેવાં!" પછી એણે અવાજ ધીરો પાડીને, પિનાકી ન સાંભળે તેમ ઉમેર્યું : "અમારી ભલમનસાઇને તમે ન માનો..."

"હવે જાવ, જાવ : ગધેડિયું તગડો - ગધેડિયું, આપા!" બાઇ હસી પડી.

આ બધી વાતચીત પિનાકીના ગળા ફરતી કોઈ રસીના ગાળિયા જેવી બનતી હતી. એ રસીને બીજે છેડે આ ગામડાનું લોકજીવન બાંધેલું હતું. પિનાકી પોતાના પ્રત્યેક ડગલે આ રસી ખેંચતો હતો, ને લોકજીવન એની પાછળ પાછળ ઘસડાયે આવતું હતું.

અજબ જેવી વાત : આ ચોપડીઓના ને કપડાના ને પાંચ શેર પેંડાના બોજાને ખેંચતું હાડપિંજર હસતું હતું : ઠેકડી પણ કરી શકતું હતું. બાળકને ધવરાવી રહ્યું હતું. ગામના કાઠી પસાયતાને પોતાના નર્યા હાડચામની લાલચમાં પણ લપેટી રહ્યું હતું.

બીજા ગામના ઢેઢવાડાને ઊંચે ટિંબે ટ્રંક ઉતારીને એ બાઈ બાળક સહિત પાછી વળી નીકળી. અંદરથી કોઈકે સાદ કર્યો : "નંદુ, રોટલા ખાતી જા!"

"ના, મામી, આ તો રોજનું થિયું," કહેતી એ નંદુ ઢેઢડીએ પોતાના ગામને માર્ગે ઝપટ કરી કેમકે એને આપા આલેકની જોડે પાછા વળવાની બીક હતી.

એ ગામના પાદરમાં પિનાકીએ ઘોડી થંભાવી. ગામનો પસાયતો એક ખેડુને અને બે બલદોને લઈને ત્યાં ઊભો હતો.

""રામ રામ, આપા આલેક."

"રામ." બેઉ મળ્યા.

"કેમ આંહી બેઠાં છો?"

"ભાઈ આ ત્રણે ઢાંઢાની ચોકી કરું છું" ગામના પસાયતાએ ખેડુ તથા બળદો બતાવ્યા.

"કાં?"

"થાણદાર સા'બ નીકળવાના છે. તે આંહી એના ગાડાની જોડ બદલવાનો હૂકમ છે."

" ક્યારે નીકળશે?"

"ભગવાન જાણે. કોઈક વાર તો ઠેઠ સાંજરે જાતા નીકળે છે."

"હા, ભાઈ, હા; એ તો એની સગવડે નીકળે!"

"પણ આ ભૂત કાંઈ અમલદારૂની બાબસ્તા થોડો સમજે છે? હજી તો ભળકડે એને આંહી ઢાંઢાં લઈ ઊભો રાખ્યો છે, તે આટલી વારમાં થાકી ગયો!"

ખેડૂએ કહ્યું : "હવે નૂરભાઇ, થાકબાક વળી શાનો? મારે વાડીમાં રજકો સૂકાય છે."

"તો પછી, બાપા, મોટા સાંગા રાણા, વેઠ્ય કરવા નોખી બળદ જોડ વસાવીએ! ને કાં તો પછી સરકારમાં લખાણ કરીને વેઠમાંથી કાયમી ફારગતી કરાવી લઈએ!"

"હા, પછેં બીજું તો શું થાય?" આપા આલેકે પાઘડીમાંથી બીડી શોધવા માંડી. "ક્યાં મરી ગઇ? ગધાડીની એક હતી ને?" એમ કહીને બીડીને પણ એણે સજીવારોપણ કર્યું.

ત્યાં તો માલિયો ઢેઢ ટ્રંક ઉપાડીને ઢેઢવાડેથી આવતો દેખાયો. ગામ પસાયતાએ કહ્યું:

"કાંઈ નહિ, દાખડો કરો મા, આ માલિયા પાસે હશે. એલા, એક બીડી હેઠ ફગાવજે તો. લ્યો, હું છાંટી લઉં."

સામે અવેડો હતો. છાપવું અંજલી ભરીને પસાયતો પાણી લઈ આવ્યો. છાંટીને બે બીડી લઇ લીધી. બે -ચાર ઘૂંટ તાણી લીધા પછી આપા આલેક પાછા વળ્યા: ને પિનાકી માટે નવા પસાયતાની શોધ ચાલી.