સોરઠ, તારાં વહેતાં પાણી/૧૫. ખબરદાર રે'ના
| ← ૧૪. વેઠિયાં | સોરઠ, તારાં વહેતાં પાણી ૧૫. ખબરદાર રે'ના ઝવેરચંદ મેઘાણી |
૧૬. મીઠો પુલાવ → |
15. ખબરદાર રે'નાં
ભદ્રાપુર ગામના કાઠી દરબાર ગોદડવાળાએ પોતાની બે બાઈઓનાં ખૂનો કર્યાં. ત્રીજી પટારા નીચે પેસી ગઈ તેથી એનો જીવ બચ્યો. દારૂના નશામાં ચકચૂર ગોદડવાળાએ ત્રીજી સ્ત્રી હજુ જીવતી છે એટલી શુદ્ધિ રહી નહિ.
એ મામલાની તપાસ માટે અંગ્રેજ પોલીસ ઊપરી જાતે ઊતર્યા. તપાસના પ્રારંભમાં જ એણે પોતાના નાગર શિરસ્તેદારને ઓફિસરનું કામ છોડાવી બીજા કામ પર ચડાવ્યો. ઓફિસનો કબજો નવા માણસોએ લીધો. જાણે કોઈ દેશનું પ્રધાનમંડળ પલટાયું.
“ગોદડવાળા ખૂનના મામલામાં ઊંડા ઉતારવા માટે તમારી પાસે કોણ કોણ ત્રણ સારા માણસો છે?” નવા સાહેબે નવા બ્રાહ્મણ શિરસ્તેદારને પૂછ્યું.
શિરસ્તેદાર રજૂ કરેલાં તરાણા નામોમાં મહીપતરામનું પણ નામ હતું.
ત્રણે જણાને સાહેબે રૂબરૂ તેડાવ્યા. હિન્દુસ્તાની ભાષા સૌ પહેલી પકડનાર આ પહેલો ગોરો હતો. મૂછના થોભા રાખતો, ઘોડે ચડી કાઠિયાવાડ ઘૂમતો, વગડામાં ખેડૂતોના ભાતમાંથી માગીને રોટલો ખાતો, ખેડૂતોની ભંભલીમાંથી પાણી પીતો, ખાઈ – કરીને પછી પોતાને ખવરાવનાર ખેડૂતની ભથવારી વહુ-દીકરીના હાથમાં દસ રૂપિયા મૂકી દેતો.
“સૂનો – ટુમ ગરીબ લોક.” એણે આ ત્રણે અમલદારોને કહ્યું. “ટુમ બચરવાલ! અમ ભી બચરવાલ! મઢમ સાબ કો દો બાબાલોગ હય, તીસરા આનેવાલા હય સુના?”
અમલદારો પોતાનું હસવું માંડમાંડ ખાળી શક્યા. તેઓએ માથાં ધુણાવ્યાં.
“મગર ટુમ રુશવત નહિ લેના, હમ રુશવત નહિ લેનાં. નેકીસે કામ કરના. દરબારા કા લોક બડમાસ. માલૂમ?”
“હા સાબ.”
“ક્યાં ‘હા સાબ’! ‘ફૂલ્સ’ (બેવકૂફના સરદારો)!! “ સાહેબે સિગાર ખંખેરી.
“ટુમ ખબરડાર રે’નાં. હમ ખબરડાર રે’નાં. ટુમકો સરકાર રિવોર્ડ (ઈનામ) દેગા ; હંય!”
“જાઓ, આપને કામ પર લગ જાઓ! અબાઉટ ટર્ન! ક્વિક માર્ચ! ડિસમિસ!”
મહીપતરામે પોતાનું મથક રાજકોટમાં બદલી નાંખ્યું. એની બદલી થઇ ત્યારે ભેખડગઢમાં બે-ત્રણ નાના બનાવો બની ગયા : એકા તો, દૂધવાળા, શાકવાળા અને ગામનો મોદી અકેક વારસા પૂર્વેની ઉઘરાણી કાઢીને પૈસા માગવા ઊભા થયા. અગાઉ આ ને આ જ મોદીએ વારસો વારસા એમ જ કહ્યા કરેલું કે, “અરે, મે’રબાન, આપના તે પૈસા હોય! એમાં શી મામલત છે?”
બીજું, ગામના લોકો – ખાસ કરીને ગરાસિયાઓ – કાંઈક પહેરામણી કરશે એવી આશાથી મહીપતરામે બસોએક માણસોને ચા પીવા બોલાવ્યા પણ એની વિદાયા વેળાએ બે-ત્રણ સાકરના પડા અને બેત્રણ નારિયેળ સિવાય કશું ઉત્પન્ન ન થયું. ત્રીજું, એણે જે દિવસે સવારે વિદાય લીધી તે દિવસે સાંજે થાણદારે રુદ્રેશ્વરની જગ્યામાં મોટી મહેફિલ રાખી હતી.
આ બધાંનો બદલો એણે પોતાની પત્ની પર ને પોતાના બૂઢા બાપ ઉપર લીધો હતો; પરંતુ આજે તો પોતાની બદલી કોઈક અભ્યુદયનો માર્ગ ઉઘાડનારી હતી, તેથી સ્ટેશન સુધીનો રસ્તો શાંતિથી કપાયો.
પિનાકીને પણ રાજકોટ તેડાવી લેવામાં આવ્યો. છએક મહિના વીતી ગયા હતા. બીજો જ દિવસે રૂખડ વાણિયાની ફાંસીના દિન મુકરર થયો હતો.
રાજકોટ શહેર રાત્રિએ ગુલતાનમાં આવી ગયું હતું, કેમકે તે દિવસોમાં ફાંસી જાહેરમાં અપાતી. ગુનેગારનું મોત તો એક મોટા મેળાનો અવસર ઊભો કરતું.
“કાં, બૂંગિયો ઢોલ સાંભળ્યોને?” પાન-બીડીની દુકાનવાળો ચાંદમિયાંને એક પૈસાનું મસાલેદાર બીડું કરી આપતો-આપતો પૂછતો હતો. એના કાનમાંથી અત્તરનું પૂમડું મહેક-મહેક દેતું દેતું પાનના શોખીનોને ખુશબોનાં ઇજન આપતું હતું.
ચાંદમિયાંએ કહ્યું, “હા, યાર, અબ તો યે છેલ્લી- છેલ્લી ફાંસી દેખ લેવે.”
“કેમ છેલ્લી?”
“બાતાં ચાલતી હૈ કે અબ તો ફાંસી જેલ કી અંદર જ દેનેવાલી.”
“હા, કેટલાક ડરપોક જોનારાંઓની આંખે તમ્મર આવી જાય છે.”
“તો એસે નામરદોં કુ ઉધર આના નહિ ચાઇએ. લેકિન જાહેર ફાંસી તો આદમી કી મર્દાઇ કું માપનેવાલી હૈ.”
પાનની પટ્ટી તૈયાર થઈ ગઈ હતી. તે ચાવતો ચાવતો મિયાં ચાંદભાઈ પોતાના દોસ્તોને ખબર આપવા ચાલ્યો.
નાના છોકરા વહેલે મળસકે ઊઠીને એકબીજાને જગાડવા જવાની તૈયારી કરતા હતા. પગે ના ચાલી શકે તેવા પ્રજાજનો ઘોડાગાડીઓની વરદી દેતા હતા.
“ખબરદાર, ભાણાને જવા દેશો નહિ.” એવું કહી મહીપતરામ આગલી સાંજે ભદ્રાપુરના મામલાની તપાસે ઉપડી ગયા હતા.
પિનાકી સવારે ચાનોમાનો બહારા નીકળી ગયો, ને લોકોના ટોળામાં સામેલ થયો.
આગળ પોલીસ : પાછળ પોલીસ : ડાબી ને જમણી બેઉ બાજુએ પણ પોલીસ. પોલીસોની બંદૂકો ઉપર સંગીનો ચકચકતાં હતાં. ઘોડા પર સવારી કરીને આગળ ચાલનાર પોલીસ અમલદાર અવારનવાર હુકમો છોડતો હતો. લોકોના ધસી પડતાં ટોળાંને હટાવવા માટે બજારની પોલીસ પોતાના ચાબુકવાળા ધોકા વીંઝતી હતી.
પોલીસોના ચોથરાં બંદોબસ્ત વચ્ચે એક ગાડું ચાલતું હતું. ચોમાસામાં ધોવાઈ ધોવાઈ બહાર નીકળેલા પથ્થરો એ ગાડાને પોતાના માથા પર ચડાવી ચડાવી પાછા નીચે પછાડતા હતા.
ગાડામાં બે માણસ બેઠેલા હતા. બેઉના હાથ હાથકડીમાં જકડેલા હતા. બેઉ પગોમાં પણ બેડી પહેરાવી હતી.
એક છોકરો પિનાકીની બાજુમાં ચાલ્યો આવતો હતો. તેણે કહ્યું :” શાબાશ : જોયો અમારો સુમારિયો! જોયું – મૂછોને કેવો વળ ચડાવી રહ્યો છે!”
પિનાકી જોતો હતો કે બેમાંનો એક કેદી પોતાના કડી જડેલા બે હાથને નવરા, નકામા ના રાખતાં પોતાની લાંબી મૂછોને બેઉ બાજુએ વળ ચડાવતો હતો. ને બબે તસુ મૂછ તો એના પંજામાં બેવડથી બહાર ડોકિયાં કરતી હતી. પિનાકીએ યાદ આવ્યું કે પૂજામાં બેસેતાં દાદા બરાબર આવી જ રીતે રૂને વળ દઈ દેવની દીવી માટે વાટો વણતા હોય છે.
“જોયું?” પેલા છોકરાએ ફરીથી કહ્યું : “આજ જ નહિ હો; પણ દરરોજ એને કોરટમાં લઈ જતા ને, ત્યારે રસ્તે ગાડામાં બેઠો બેઠો અમારો સુમારિયો દોસ્ત, બસ આમાં મૂછો જ વણ્યા કરતો. આજ મરવા જાય છે તો પણ મૂછો વણવી છોડતો નથી.”
“તમારો સુમારિયો?” પિનાકીએ વધુ ને વધુ નીરખવા માટે પોલીસોની નજીક ને નજીક ભીંસાતે ભીંસાતે પૂછ્યું.
“હા,” બીજો છોકરો ધીમેથી બોલ્યો : “અમે રોજેરોજ એના ગાડાની પાછળ ચાલતા.”
“ને એ અમને રોજ રામરામ કરતો. ‘શું ભણો છો?’ એમ પૂછતો. ‘કાંઈક કવિતા સંભળાવોને!’ એમ પણ કહેતો.”
“અમે પૂછતાં કે, મૂછો કેમ વણો છો? તો કહે કે બાંધેલા હાથ બીજું શું કરી શકે? – મરદો તો મૂછો જ વણે ને!”
ત્યારે પિનાકીએ કહ્યું : “આ બીજા છે તે ને, તે અમારા રૂખડ શેઠ છે.”
“તારા શી રીતે?”
“હું એને ઘેર રાત રહેલો. એને ઘોડી પર ચડેલો. ને એણે મને ઘોડી પર ખૂબ ખૂબ બેસાડવાનું વચન આપેલું.”
આ શબ્દો પિનાકી કંઈક વધુ પડતા અવાજે બોલી ગયો. એના અવાજે ગાડામાંથી બીજા કેદીની આંખો ઊંચી કરાવી. બેઉ આંખોએ એ અવાજ શોધી કાઢ્યો. પિનાકીને જોઈ રૂખડ કેદી સહેજ હસ્યો. એણે બેડીબંધ હાથના જોડેલા પંજા પિનાકી તરફ ઊંચા કર્યા. પિનાકી પોલીસ-પહેરાનું ભાન ભૂલી ગયો ને રૂખડ શેઠને રામરામ કરવા ગાડાની નજીક ધસ્યો. પહેરેગીરોએ એને પાછો ધકેલ્યો. અને પછવાડેથી કોઈકે ઝીલી ના લીધો હોટ તો એ નીચે પટકાઈને થોકથોક ઉભરામતા લોક-વૃંદના પગમાં હડફેટે ચડ્યો હતો.
નીચે પડી ગયેલી ટોપી એ શોધે તે પહેલાં તો એનું ધ્યાન એને ઝીલનાર હાથ પર ચોંટયું. એ બેઉ હાથનાં કાંડા બંગડીથી ભરપૂર હતાં.
નિસરણીનાં પગથિયાં સમી એ બંગડીઓ પર થઈને પિનાકીની નજર દોટમદોટ પોતાને ઝીલનાર માનવીના મોં પર ગઈ, ને એ મોં બોલી ઊઠ્યું : “ભાણાભાઈ, તમે આંહી છો?”
એ મોં રૂખડ શેઠની સિપારણ સ્ત્રીનું હતું. એને જોતાંની વાર પ્રથમ તો પિનાકી સ્તબ્ધ બન્યો : પગથી માથા સુધી નવોનકોર પોશાક : ભરપૂર ઘરેણાં : અત્તરની સુગંધ મઘમઘે. પોતાના ધણીને ફાંસી થવાની છે તે સમયે આ ઓરત આટલો ભભકો કરીને કાં આવી હશે?”
પછી તો પિનાકીના ખભા પર હાથ મૂકીને જ એ ઓરત ચાલવા લાગી અને રસ્તામાં વખતોવખત એણે પડકાર કરીને કહ્યું : “હોશિયાર રે’જો! ખબરદાર રે’જો! માલિકનું નામા લેજો. હો ખાવંદ!”
એ પ્રત્યેક પડકાર લોકમેદનીને કોઈ મસીદ પરથી ઊઠતી બાંગના પુકાર સમો જણાતો. ટોળું ચુપકીદી ધારણ કરતું. પડકાર દેનારી ઓરતની આજુબાજુ માર્ગ પહોળો બની જતો. પોલીસોની કરડાકી ઓસરી જતી. સિપાઈઓ પોતે કોઈક ઘોર નામોશીનું કૃત્ય કરવા જઈ રહ્યા હોય તેવા શ્યામ ચહેરા કરી, ભોંય પરા નજર ખુતાડીને ચાલતા હતા.
ને સુમારિયો કેદી તો, બસ, મૂછોને વળ ચડાવ્યા જ કરતો રહ્યો. લોકોના ટોળામાંથી છાનીમાની હાકલો પડતી જ રહી: “દોસ્ત સુમારિયા! શાબાશ, દોસ્ત સુમારિયા!” હાકલ સાંભળતો સુમારિયો બે હાથના પંજા વચ્ચે મૂછના વાળનું વણાટકામ વધુ જોશથી ચલાવતો હતો. એના ખોંખારા અને એનો કસબ એની બાજુમાં શાંત બેઠેલા કેદી રૂખડના મોં પર પણ મલકાટ ઉપજાવતા હતા.
મામાના ખીજાડા પાસે ઊપસેલી ધરતી હતી. લોકો એને ‘ખપ્પર ટેકરી’ કહેતા. એ ધરતી પર ફાંસીના માચડા ખડા થયા હતા. માચડાને ફરતી ઘોડેસવારોની તેમજ પાયદળ-પોલીસની સાતથરી ચોકી હતી. એ ચોકીને ફરતું લોકોનું ટોળું હતું. આસપાસના ઝાડોને જાણે કે પાંદડે પાંદડે માનવી ફૂટયાં હતાં. પણ માચડા પાસે શું શું બન્યું તેનો સાક્ષી રહેનાર પિનાકી પેલી ઓરતની હોડે જ છેલ્લી વિધિઓના સમયમાં નજીક ઊભો હતો.
સરકારી હાકેમે રૂખડ કેદીને પૂછ્યું : “તારી કાંઇ આખરી ઈચ્છા છે?”
“હા, એક વાર મારી ઓરતને મળી લેવાની.”
રાજા આપવામાં આવી. સિપારણ ઓરત નજીક આવી. કેદી એની સામે જોઈ રહ્યો. ઓરતે કહ્યું : ”ધરાઈ ધરાઈ ને જોઈ લેજો હો કે!”
“મસ્તાન રે’જો.” ઓરતે ભલામણ કરી. કેદીએ પગલાં આગળ ભર્યાં ધીમેથી કહ્યું : “ તું... તું...”
“કહો, કહો, શું છે?”
“તું દુઃખી થાતી નહિ.”
“એટલે?”
“તું ફરીને ફાવે ત્યાં...”
સિપારણની આંખોમાં પહેલીવાર આંસુ દેખાયાં. એણે આંખો મીંચીને પોતાને કલેજે હાથના પંજા ચાંપી દીધાં.
“બોલ્યું ચાલ્યું માફ કરજો...” કહીને કેદી ફરી ગયો.
“ભાઈ સુમારિયા! તારે કાંઈ મન છે?” હાકેમે બીજા કેદીને પૂછ્યું.
"હા સાબ." કહીને એ માચડા પર ચડ્યો પછી એણે ગીત લલકાર્યું:
અરે શું માનવનો અભિમાન
પલકમાં પડી જશે રે.
જૂના સમયમાં ભજવતા 'વીણાવેલી' નામના નાટકનું ગાયન દસ જણાંના ખૂન કરનારો સુમારિયો કેદી ફાંસીના માચડા ઉપરથી એટલા બુલંદ સૂરે બોલ્યો કે સાતથરી ચોકીની બહારના પ્રક્ષકોના કૂંડાળાએ પણ એ ગીત સાંભળ્યું.
ગીત પુરું કરીને તરત જ એણે કહ્યું : "હવે લાવો, સાબ, ટોપી." કાળી ટોપી પહેરાવી. ગળામાં રસી ગોઠવાઈ. હજુ તો મુકાદમ પાટિયું પાડવા જાય છે, ત્યાં તો સુમારિયો મિયાણો પાટિયાની બહાર છલાંગ મારી ટિંગાઈ પડ્યો.
રૂખડ કેદીને જ્યારે કાળી ટોપી પહેરાવી ત્યારે અને પછી પાટિયું પડ્યું ત્યાં સુધી 'હોશિયાર રે'જો!', 'ખબરદાર રે'ના' - એવા સુકોમળ વીરતાથી ભરેલા સ્વરો ઊઠ્યા.
થોડીક જ વાર તરફડીને બંને લાશો ઝૂલવા લાગી. દૂરદૂરથી એ ઝૂલણ - ગતિને જ જોઇ કેટલાકોએ મૂર્છા ખાધી.
બંનેના શબોને અવલમંજલ પહોંચાડવા સરકારી પોલીસના 'હેડક્વાટર્સ'માંથી જ સિપાઈઓ આવ્યા. સુમારિયાને દફનાવીને પાછા સહુ રૂખડ શેઠની ચિત્તા પાસે બેઠા.
એ ચિતામાં રૂખડ શેઠની સિપારણ પોતે પગથી માથા સુધી કાળા લેબાસે દૂર એકલી બેઠી હતી. એ કાળાં કપડાંને પોતે ઉપલા સોહાગી શણગારની નીચે જ અંગ પર છુપાવ્યાં હતાં.