સોરઠ, તારાં વહેતાં પાણી/૪૨. ઓટા ઉપર

by ઝવેરચંદ મેઘાણી

← ૪૧. વટ રાખી જાણ્યું

સોરઠ, તારાં વહેતાં પાણી ૪૨. ઓટા ઉપર ઝવેરચંદ મેઘાણી

૪૩. વાવાંઝોડાં શરૂ થાય છે →

42. ઓટા ઉપર

વિક્રમપુર શહેર વધુ રળિયામણું શાથી લાગતું હતું? તેના ઊંચા ટાવરને લીધે? એના કનેરીબંધ, પહોળા 'અમરુ ચોક'ને લીધે? ચાંદની રાતોમાં ધાબે કુટેલી અને ખારવણોના રાસડાનો ફળફળતો રસ પાયેલી એની છોબંધ અગાસીઓને લીધે?

ના,ના; જરાક નિહાળીને જોશો તો વિક્રમપુરનું ખરેખરું રૂપ તમને એનાં મકાનોના ઊંચા ઓટલામાંથી ઊઠતું લાગશે - જે ઓટા માથે બેસીને હર પ્રભાતે ઘર-માલિકો પલોંઠીભર દાતણ કરતા હોય છે, ને સૂરજ બે'ક નાડા-વા ઊંચો ચડે ત્યાં સુધી સામસામા ઓટા પરથી વકીલો-અધિકારીઓ વાતોના ફડાકા મારતા હોય છે.

એ ઓટા પરથી ઊઠવું ગમે નહિ. એ ઓટાને કશું પાથરણું પાથરવાની જરૂર નહિ. રાજના મોટા અધિકારીઓ પ્રભાતે એક બાંડિયા પહેરણભર એ ઓટા પર જેવા દમામદાર અને ડાહ્યા લાગે છે, તેવા એ કચેરીઓની ખુરશીઓ પર નથી લાગતા. એ ઓટા પર માણસ હાથી જેવાં દીપે છે. પાણીભર્યા રૂપેરી લોટાઓ એ ઓટાની વિભૂતિમાં વધારો કરે છે. ને દાતણ કરનારાઓ એ ઓટા પરથી જે પૂર્ણ શાસ્ત્રીય, બુલંદ સુરીલી ઊલ ઉતારે છે, તેનો જોટો તો કદાચ જગતભરમાં નહિ જડે! છેક અરધા ગળા સુધી પેસતી એ લીલા દાતણની સુંવાળી સરખી ચીર પ્રચંડ ઊબકાના સિંહનાદો મચાવે છે. વાઘરણો ત્યાં જે દાતણ નાખવા આવે છે તે અકેક છડીના બબ્બેજ ટુકડા કરેલાં દાતણો હોય છે. વળી એ પ્રત્યેક ઓટાની નીચે ઇતિહાસનું અક્કેક પાનું પડેલું હોય છે. પાડોશીની કે જાહેર પ્રજાની ફૂટ અરધો ફૂટ જમીન દબાવી લેવી, એ બીના ઐતિહાસિક નથી શું? એની લડતનાં દફ્તરો વિક્રમપુર શહેરની સુધરાઇ- ઑફિસના ઘોડાઓ પર તવારીખના થરો પર થરો ચડાવતાં આજે પણ ઊભાં હશે.

એવા એક ઐતિહાસિક ઊંચા ઓટા પર હજુ સૂર્યનું કિરણ નહોતું ઊતર્યું. ઘરધણી ત્યાં હજુ આંખો ચોળતા જ બેઠા હતા. એમની બાજુમાં પાણીનો લોટો, દાતણ અને મીઠાની વાટકી ગોઠવાતાં હતાં.

નજીકમાં એક પીપર હતી. પીપરના થડ પાસે એક ત્રણ વર્ષના નાના છોકરાને સડક પર જતો રોકી એક જુવાન ઓરત ઊભી હતી. ઓરતનો પોશાક આહિરો-કાઠીઓની જાતનો હતો. સાથે બીજી એક ઓરત સાઠેક વર્ષની બુઢ્ઢી હતી. એના મોંમાં પીપરનું દાતણ હતું.

"આમ આવ, ગગા; જો અપણા સાબ બેઠા: એને સલામ ભર." એમ કહેતી એ બુઢ્ઢી નાનકડા છોકરાના હાથને જોરાવરીથી એના કપાળ પર મુકાવતી હતી.

એનો અર્થ સર્યો. દાતણ કરનારનું ઘ્યાન એ તરફ ગયું. બાઇઓ બહુ પિછાનદાર હોય તે રીતે સાહેબની સામે હસી; અમલદારની પાસે ગઇ; કહ્યુઃ "કેમ, બાપા, આનંદ-મજામાં છે ને!"

"આવો,"સાહેબે અરધીપરધી ઓળખાણ પામીને કહ્યું: "શું છે અત્યારમાં?"

“ઇ તો ઇમ આવેલ છીએ, સાબ, કે અમારા વીરમના હજી કેમ કાંઇ સમાચાર નથી?"   "વીરમ કોણ?"

"આ નઇ - તેં ફાંટ ભરી ભરીને બીડિયું બંધાવી'તી ને રૂપાળા ઢગલો ઢગલો રૂપિયા દીધા'તા, ને ઇ ને પીળો દરેસ પેરાવીને આગબુટમાં સડાવ્યો'તો? મારો વીરમ નથી ઇયાદ આવતો? શીળીના ઘોબાવાળો જવાન ઇ વીરમ, લડાઇમાં મેલ્યો છે ને રાજે?"

"મોઢે મને થોડું યાદ રહે, ડોશી? બપોરે કચેરીએ આવજો, ને એનો નંબર તમને આપ્યો હોય ને, એ લેતા આવજો. નંબર હશે તો એનો પત્તો મળશે: નામથી પત્તો નહિ મળે."

આ પણ એક અકળ કોયડો હતો : માણસ જેવો માણસ - જીવતો જાગતો ને બોલતો-ચાલતો શીળીના ઘોબાવાળો જુવાન માણસ - પોતાના વીરમ એવા નામથી ન ઓળખાતાં સંખ્યાવાચક કોઇ આંકડા વડે ઓળખી શકાય, એવી તે રચના કોની હશે? એ દુનિયા કઇ હશે?

ડોશીને કશી ગમ ન પડી. એટલામાં તો ડોશી જોડેની જુવાન ઓરતે પોતાના રાતા રંગના ઓઢણાનો એક છેડો કમ્મરમાં ખોસેલ હતો તેને બહાર કાઢી તેની ગાંઠ વાળી હતી તે છોડવા માંડી. હાથની આંગળીઓ ન છોડી શકી એથી પોતાના દાંત વડે ગાંઠ છોડી. એ છોડતી હતી ત્યારે ઓટા પર બેઠેલ અમલદારની નજર એના આગલા દાંત પર પડી. આવી ગંદી સ્ત્રીના દાંત આટલા બધા સફેદ! આટલા ચકચકતા! એ પણ સમસ્યા જ હતી. લીલુંછમ દાતણ નહિ પણ નિરોગી હોજરી જ દાંતને સફેદી આપનાર છે એ વાતને વીસરી નવયુગનો અર્ધદગ્ધ બનેલો એ અમલદાર હતો.

ઓઢણાના છેડાની ચીંથરીમાંથી એક બીજી ચીંથરી નીકળી. એની અંદર મેલી એક કાગળની કટકી હતી. તેમાં સંખ્યા લખેલી હતી. બાઇએ કટકી ડોશીને દીધી.

"ત્યાં કચેરીમાં લાવજો, ડોશી." અમલદારે આ બાઇના લંબાયેલા હાથને પાછો કાઢતાં કહ્યું.

"ભલે બાપા, પણ હવે તો મારા વીરમના વાવડ મળ્શે ને?"

"કેમ નહિ મળે?"

"ના, ઇ તો ઓલ્યો પેથાપરવાળો અમરો પાછો આવ્યો છે ને, એણે અમને ફડકો પડાવ્યો."

"અમરો કોણ?"

"ગાંડો થઇને પાછો આવેલ છે ને?" તી ગમે તેવું લવ્યા કરે છે."

અમલદાર ચૂપ રહ્યા, ડોશીએ પૂછ્યું: "તી, હેં સાબ, ઉંવાં માણસ ગાંડાં શેં થઇ જાય છે? મારો વીરમ નરવ્યો તો હશે ને?"

"એ બધી ખબર કચેરીમાં પડશે."

"પણ તયેં, હેં સાબ, આપણા દરિયામાં અંધારું કીમ કરી નાખ્યું? હું તો અણગોતરા કાળમાં જલમી છું. ને ચાર વર્ષની ધાવણી હતી તેદુથી મને સાંભરે છે કે આપણા દરિયામાં કે’દી અંધારું નો'તું થયું. આપણો કંદેલિયો તો રૂડો દરિયાપીરની આંખ્યું જેવો આટલા વરસથી ઝગતો ને ઝગતો રીયો'તો. મોટા રોગચાળા આવ્યા, સાત તો કાળ પડ્યા - તોય આપણા દરિયાલાલના દીવા કે'દી નો'તા ઓલવાણા. આ વખતે જ એવડું બધું શીયું દંગલ થીયું કે દરિયે અંધારું કરવું પડ્યું?"

"પા-પ-પા-પ" ડોશીનો નાનો પોતરો જીભ ના ગોટા વાળતો કાંકરો વીણતો હતો.

"આવી કઇ આફત આવી પડી છે, સાબ? મારા વીરમને તો કાંઇ વપત્ય નથી પડી ને?"

"અરે ગાંડી!" અમલદારને હવે ખુલાસો કરવાની જરૂર પડી. "તને શી ખબર પડે! દરિયામાં અંધારું તો આપણે એટલા સારુ કર્યું છે કે દુશ્મનોને ખબર પડી જાય કે આપણે શી રમત રમીએ છીએ. ભલી થઇને આ વાત પેટમાં રાખજે. તારો વીરમ તો એ..ઇને અત્યારે અમનચમન કરતો હશે કોક આરબાણી-"

અમલદાર પૂરી વાત કરતાં અટકી ગયા. એને ભાન આવ્યું કે આરબાણીઓ અને યહૂદણોની વાત સાંભળીને ધાન નહિ ખાય એવી એક સ્ત્રી ત્યાં હાજર હતી.

એણે વાત બદલી: "તારા વીરમને માટે તો અહીંથી કોથળા ને કોથળા ભરી બીડી-સોપારી મોકલાય છે; એલચી, લવિંગ ને તજ મોકલાય છે; ચાની પેટીઓ અને - "

"તો તમ જેવો ઇશ્વરે નહિ. પણ જોજે હો, સાબ; મારા વીરમને ઉંવાં દારુ પીવા નો દે. એને દારુ વધુ પડતો ચડી જાય છે; ને ચડ્યા પછી આ વહુને કાંક વધુ પડતી મારે છે."

"અરે ડોશી, વીરમ પાછો આવે ત્યારે તો તું જોજે! એની આખી છાતી સોનાને ચાંદે મઢી હશે. ને આંહીં તો મોટા મોટા હાકેમો એને લેવા સામા જાશે. એને રાજની મોટી નોકરી આપશે. પછી આ તારો છોકરો ધૂળ નહીં ચૂંથે: બગીમાં ફરશે."

"તો તો તારા મોમાં સાકર, મારા બાપ!" કહેતા વેવલી ડોશી હસવા લાગી. જુવાન ઓરત સામા મકાનોની હાર પાછળ પડેલા દરિયાના કેડવિહોણા અનંત વેરાન ઉપર મનને દોડાવવા લાગી. અને સાક્ષાત જાણે વીરમનો મેળાપ થતો હોય એવા ભાવને લઇને એ બાઇઓ પાછી વળી.

વળતાં વળતાં ડોશીએ પાછા આવીને અમલદારની ત્યાં બેઠેલી છોકરીના હાથમાં કંઇક સેરવ્યું, ને અમલદારની સામે હાથ જોડીને કહ્યું: "અમારી ભાણીબાને.. તારે એમાં કંઇ કે'વું નહિ, સાબ! બોલે એને મારા વીરમના સમ છે."

અને અમલદારે એ આકરા સોગંદ પાળ્યા.