સોરઠ, તારાં વહેતાં પાણી/૪૩. વાવાંઝોડાં શરૂ થાય છે

by ઝવેરચંદ મેઘાણી

← ૪૨. ઓટા ઉપર

સોરઠ, તારાં વહેતાં પાણી ૪૩. વાવાંઝોડાં શરૂ થાય છે ઝવેરચંદ મેઘાણી

૪૪. બધાં એનાં દુશ્મનો →

43. વાવાંઝોડાં શરૂ થાય છે

વીરમ નામના લડાઇમાં ગયેલા રંગરૂટની આ બે સગી બાઇઓ ત્યાંથી પાછી વળી. અને આંહીં ઓટાવાળા અમલદારના ઘરમાં બધાં છોકરાં વચ્ચે કજિયો મચ્યો કે ડોશીએ આપેલા અરધા રૂપિયામાં કોનો કેટલો ભાગ. અમલદાર પોતે ઓટલા પર હજામત કરાવવા બેઠા. એમના હાથનું આભલું સૂરજનાં કિરણોને ઝીલી લઇ, કોઇક કટારની માફક, રસ્તે જતી આવતી પનિહારીઓનાં શરીરો પર રમાડતું હતું.

"ફુઇ," ડોશીની દીકરાવહુએ કહ્યું: "આટલે આવ્યાં છીએ ત્યારે હાલોને દરિયે નાળીયેર નાખી આવીએ."

"હાલો, માડી; આ ગગાને પણ રતનાકરને પગે લગાડી આવીએ."

એક દુકાનદારને હાટડે નાળિયેરનાં પાણી ખખડાવીને કાને માંડતી બંને જણીઓ ઊભી હતી. પૂરેપૂરું શ્રીફળ હજુ જડ્યું નહોતું. પાસે ઊભેલ બાળક દુકાનદારની ટોપલીઓમાંથી અડધા અડદનો મૂઠો ભરી રહ્યો હતો. તે વખતે ત્રણ-ચાર પોલીસના સિપાઇઓ દોડતા આવ્યા. અને એ માંહેલા એકે કહ્યું: "ડોશી, નાળિયેર પછી લેજે, હાલો હાલો હાલો ઝટ બેય જણીયું સ્ટેશને."

"કાં ભાઇ? શીદ હાલીએ?"

"હવે તારે 'કાં' ને 'શીદ' કરવાનું શું કામ છે? ત્યાં કોઇ તારી પૂજા તો થોડી જ કરવાની છે, મારી મા!" પોલીસે એના હાથમાંથી નાળિયેર મુકાવી દીધાં.

"પણ, ભાઇ," જુવાન બાઈએ કહ્યું: "અમે અહીંના શે'રના નથીઃ ગામડેથી આવેલ છીએ."

"એટલુંય હું તારા મોં પરથી નહિ વરતી શકતો હોઉં?" પોલીસે જુવાન બાઇને પોતાની અક્કલની ખાતરી આપી. "માટે તો તમને તેડવા આવેલ છું."

એમ કહીને સિપાઇએ છોકરાને ઉપાડી લીધો, એટલે પછી બંને બાઇઓ વાછરું પાછળ ગાય જાય તેમ, ચાલી. છેટેથી તેમણે સ્ટેશન પરનો શોરબકોર દેખ્યો. ખચ્ચરગાડીના પીળા રેંકડા ત્યાં એક પછી એક આવી આવીને મુસાફરીનાં બીસ્તર વગેરે સામાન ઠાલવતા હતા. અંદર એક ટ્રેન તૈયાર ઊભી હતી.

બાઇઓ સમજી ગઇ કે આ સરકારી-દરબારી સામાન સારી સારી ગાડીમાં મૂકવા માટે જ સિપાઇ તેમને પકડી લાવેલ છે.

બીજા બે-ત્રણ માર્ગો પરથી એકેક પોલીસ બબે, ત્રણ-ત્રણ ગામડિયાં મુસાફરોને ધકેલી ધકેલી સ્ટેશન તરફ લાવતો હતો.

દરિયાનો ખારો ત્યાંથી દેખાતો હતો. ખારમાં ભેંસનું એક મડદું પડ્યું હતું. એના પર ગીધડાનાં થર જામી પડ્યા હતા. વચ્ચે પેસવા માટે થોડા કાગડા અને એક-બે કૂતરાં મહેનત કરતાં હતાં. "બે જણીયું વાળો કછોટા અને ઉપાડો જોઇએ આ સામાન!” પોલીસ હુલાવાવા-ફુલાવવા લાગ્યો.

"ના,ભાઇ;" જુવાન બાઇએ કહ્યું: "મારી સાસુ નહિ ઉપાડે. એને છે દમનો રોગ. મારું છોકરું એને દઇ દીયો."

"હા, જમાદાર;" ડોશીએ પોતાના દમનો ઇતિહાસ કહેવાનું શરૂ કર્યું: "પરારની સાલ સુધી તો મને નખમાંય રોગ નો'તો, પણ મારા વીરમના બાપ પાછા થયા -"

"પણ, ડોશી, દરિયાકાંઠે તો દમ મે'નત કર્યે જ મટે. હું ય વૈદું જાણું છું." સિપાઇ જાતનો વાણંદ હતો.

"પણ અમારે તમારું વૈદું નથી કરવું. છોકરો મારી સાસુને દઈ દીયોને ઝટ! લાવો, હું તમારા બે ફેરા ફગાવી દઉં." વહુ એ રકઝક કરવા માંડી.

ડોશી છોકરાને લેવા ગઇ, એટલે પોલીસ પાછો ખસી ગયો ને બોલ્યો: "છોકરો તારો નહિ મરી જાય. છાનીમાની ઉપાડવા માડ સામાન."

છોકરાએ આ વખતે સમજી લીધું કે પોતે કોઇ પરાયા પુરુષના હાથમાં છે. કોઇ પણ પરાયા માણસને પોતાના પર હક હોઇ શકે નહિ. એ હોય છે પ્રત્યેક બાળકની ઇશ્વરદત્ત ખુમારી. એ પછાડા મારવા લાગ્યો.

સિપાઇની એ ડોશીની રકઝક ચાલુ થઇ. તે અરસામાં તો ત્યાં ત્રણ-ચાર અમલદારો ઉપરાછાપરી આવી ગયા, ને સિપાઇને ઠપકો દઇ ગયા.

હવાલદારે કહ્યું: "હવે કેટલી વાર છે? ગફલત કરશો ત્યાં સાહેબ આવી પહોંચશે."

જમાદાર આવ્યા ત્યારે બૂટના ચમચમાટ બોલ્યા; ઝીની સોટી એમની જમણી જાંઘની બ્રિચીઝ પર 'પટ-પટ' થઇ. એણે પોતાની ટોપીનો કાળો પટો બરાબર દાઢીની ધાર પર ફેરવતે ફેરવતે કહ્યું :"નોકરો કરો છો મિસ્તર? આંહીં છોકરાંની નિશાળ ભણાવવા આવ્યા નથી. ઝટ સામાન ઉપડાવી જાઓ."

દરમિયાન ફોજદારની પણ ઘોડાગાડી આવી પહોંચી. છોકરો તે વખતે પોલીસની બગલમાં ચેપાઇને લબડતો હતો, તેને તેણે જમીન પર પડતો મૂક્યો. ડોશીના માથા પર એણે એક કાળી મિલિટરી ટ્રંક મુકી. ડોશીથી એ બોજો ન ઉપડ્યો. એક બાજુ ટ્રંક પડ્યો : બીજી બાજુ ડોશી પટકાઇ ગઇ.

ફોજદારે આવીને હવાલદાર જમાદાર બેઉને કહ્યું: "આંહીં શું હજામત કરો છો તમે? કોઇ મજબૂત વેઠિયા નથી મળતા, તે આવા મુડદાલોને લઇ આવો છો? વખત કયો છે તે તો સમજો! નહિ તો રાજીનામું આપો. હમણાં કાકો આવીને ઊભો રહેશે."

થોડાં કદમો આગળ જઇને ફોજદાર પાછા ફર્યા; તેમણે કહ્યું: "આ પ્રદર્શનને દૂર તો કરો હવે. નાહક લોકો કાં ભેળાં કરો?"

એ પ્રદર્શન ડોશીના વેરાઇ ગયેલા શરીરનું હતું. નાનું છોકરું ડોશીની છાતીએ ઢળી ચીસો પાડતું હતું.

રાતની મોડી ગાડીમાં આવેલો એક મુસાફર મોં ધોઇને ચાલ્યો આવતો "પણ અમારે તમારું વૈદું નથી કરવું. છોકરો મારી સાસુને દઈ દીયોને ઝટ! લાવો, હું તમારા બે ફેરા ફગાવી દઉં." વહુ એ રકઝક કરવા માંડી.

ડોશી છોકરાને લેવા ગઇ, એટલે પોલીસ પાછો ખસી ગયો ને બોલ્યો: "છોકરો તારો નહિ મરી જાય. છાનીમાની ઉપાડવા માડ સામાન."

છોકરાએ આ વખતે સમજી લીધું કે પોતે કોઇ પરાયા પુરુષના હાથમાં છે. કોઇ પણ પરાયા માણસને પોતાના પર હક હોઇ શકે નહિ. એ હોય છે પ્રત્યેક બાળકની ઇશ્વરદત્ત ખુમારી. એ પછાડા મારવા લાગ્યો.

સિપાઇની એ ડોશીની રકઝક ચાલુ થઇ. તે અરસામાં તો ત્યાં ત્રણ-ચાર અમલદારો ઉપરાછાપરી આવી ગયા, ને સિપાઇને ઠપકો દઇ ગયા.

હવાલદારે કહ્યું: "હવે કેટલી વાર છે? ગફલત કરશો ત્યાં સાહેબ આવી પહોંચશે."

જમાદાર આવ્યા ત્યારે બૂટના ચમચમાટ બોલ્યા; ઝીની સોટી એમની જમણી જાંઘની બ્રિચીઝ પર 'પટ-પટ' થઇ. એણે પોતાની ટોપીનો કાળો પટો બરાબર દાઢીની ધાર પર ફેરવતે ફેરવતે કહ્યું :"નોકરો કરો છો મિસ્તર? આંહીં છોકરાંની નિશાળ ભણાવવા આવ્યા નથી. ઝટ સામાન ઉપડાવી જાઓ."

દરમિયાન ફોજદારની પણ ઘોડાગાડી આવી પહોંચી. છોકરો તે વખતે પોલીસની બગલમાં ચેપાઇને લબડતો હતો, તેને તેણે જમીન પર પડતો મૂક્યો. ડોશીના માથા પર એણે એક કાળી મિલિટરી ટ્રંક મુકી. ડોશીથી એ બોજો ન ઉપડ્યો. એક બાજુ ટ્રંક પડ્યો : બીજી બાજુ ડોશી પટકાઇ ગઇ.

ફોજદારે આવીને હવાલદાર જમાદાર બેઉને કહ્યું: "આંહીં શું હજામત કરો છો તમે? કોઇ મજબૂત વેઠિયા નથી મળતા, તે આવા મુડદાલોને લઇ આવો છો? વખત કયો છે તે તો સમજો! નહિ તો રાજીનામું આપો. હમણાં કાકો આવીને ઊભો રહેશે."

થોડાં કદમો આગળ જઇને ફોજદાર પાછા ફર્યા; તેમણે કહ્યું: "આ પ્રદર્શનને દૂર તો કરો હવે. નાહક લોકો કાં ભેળાં કરો?"

એ પ્રદર્શન ડોશીના વેરાઇ ગયેલા શરીરનું હતું. નાનું છોકરું ડોશીની છાતીએ ઢળી ચીસો પાડતું હતું.

રાતની મોડી ગાડીમાં આવેલો એક મુસાફર મોં ધોઇને ચાલ્યો આવતો પોલીસના માણસોએ એકબીજાની સામે પછી ફોજદારે કહ્યું: "જવા દો એમને."

"આ બાઇઓને પણ હું સાથે લઇ જાઉં છું."

"ડોશી ભલે આવે. બીજી બાઇને તો કામ કરવા રોકવાની છે."

"મારે મારે ગામડે પોગવું છે. બપોરે કચેરીમાં જાવું છે. મને છોડો." જુવાન બાઇએ ગાતરી છોડી નાખીને કહ્યું.

"જાવા દીયો." મોટા અમલદારે કોઇ ડાઘા બુલ-ડૉગ જેવો અવાજ કાઢ્યો.

"અમારી મજૂરી?" જુવાન બાઇએ પૈસા માગ્યા.

"મજૂરી?" અમલદારો હસ્યા: "તને વહેલી છોડીએ છીએ એ જ તમારી મજૂરી."

"કેમ? કરેલ કામની મજૂરી નહિ મળે આ બાઇઓને?" પિનાકીએ ચકિત બનીને પૂછ્યું.

"હવે મિસ્તર," ફોજદારે નજીક આવીને પિનાકીનો ખભો ધુણાવ્યો: "કાંઇક સમજો તો ખરા! આ તો લડાઇમાં જનાર રસાલાનું બધું દંગલ છે. અત્યારે કોઇને કોઇની દયા ખાવાનો વખત નથી. તમે વધુ વાર ઊભા રહો તો તમને પણ વેઠે લેવા પડે. અમારો એકેએક સિપાઇ અને એકેએક અમલદાર રાત દિવસ હેરાન થાય છે. જેનાથી રફુચક્કર થઇ જવાય એટલા ઊગરી ગયા. સમજોને મારા ભાઇ!"

"ના-ના, એમ કેમ સમજું? આને મજૂરી ચુકાવો."

"ભણો છો કે હજી?" અમલદારે આંખ ફાંગી કરીને પૂછ્યું.

"હા જી."

"વણનાથ્યો વાછડો વધુ કૂદકા મારે : ખરું ને?"

"એ વાત પછી કરીશું. આને મજુરી ચૂકાવો."

"બેસો ત્યારે આંહીં. તેજુરી ખૂલે ને, ત્યારે આપીએ!"

રક્ઝક થતી રહી. ને થોડીક વેળા વીતી પછી પોલીસ-અમલદારે પૂછ્યું: "તમે કોને મજૂરી અપાવવાની વાત કરો છો, મિસ્તર?"

"આ બાઇઓને..." કહી પિનાકી પાછળ જોવા ફર્યો.

-ત્યાં કોઇ નહોતું. ગામડિયણો ચૂપચાપ સરી ગઇ હતી. નવી કમબખતીનો તેઓને ડર હતો. પોતાના મદદગારને તેઓ ઓળખતાં નહોતાં. અજાણ્યા ફસાવનારાઓ રેલગાડીઓમાં ઘૂમતા હોય છે, અને તેમને નવી ભાષામાં 'મુંબઇના સફેદ ઠગ' કહેવામાં આવે છે, એટલું આ બાઇઓ જાણતી હતી. 'મુંબઇનો સફેદ ઠગ' એ શબ્દોમાં ધાક ભરી હતી : ગુપ્તી-લાકડીમાં તલવાર ભરી હોય છે તે પ્રકારની ધાક.

પિનાકીનું મોં ઊતરેલ ધાનના હાંડલા જેવું બન્યું. અમલદારે એને આશ્વાસન આપ્યું: "કાંઇ ફિકર નહિ, મિસ્તર! એ બચાડાંઓને રાતદિવસ રહેવું જાણે કે અમારી સાથે. તમે તો આવી ચડ્યા પરોણા દાખલ. તમને રિઝવે કે અમને? તમે જ કહો."

રસાલો આવ્યો. બૅન્ડ-વાજાંના વીર-સ્વરો ધણધણ્યા અને સ્ટેશન પર ગિરદી મચી ગઇ.

એ ગિરદીમાં પિનાકીએ ચહેરાઓ જોયા : એક સોહામણા, દૂધમલ છોકરાઓનું; ને બીજા નાનાં નાનાં ઝૂમખાં કુટિલ કાવાદાવાદાર, કરડી કરચલીઓવાળાં મોઢાંનાં. એ મોઢાં હતાં રંગરૂટોની ભરતી-અમલદારોનાં. જુદાં જુદાં અનેક રાજ્યોની નોકરીઓમાં ડામીજ થઇને રાત લઇ નાસેલા જે કાળાં કામના કરવાવાળા અમલદારો, તેઓ લડાઇના ટાણાનો લાભ લઇને સરકારને ઉંબરે પહોંચી ગયા હતા, ને 'રિક્રુટીંગ' ઑફિસરોનાં ચગદાં ધારણ કરી સર્વ ગુનાઓથી પાવન થઇ ચૂક્યા હતા. એમાંના બે-ત્રણ ચહેરાઓની તો પિનાકીને અણસાર યાદ આવતી હતી. મોટાબાપુજીની નોકરી દરમિયાન એ બે-ત્રણ જણા એજન્સીમાંથી બરતરફ થયા હતા. અત્યારે તો તેઓ ગોરા અને કાળા મોટા મોટા હાકેમોની જોડે હાથ મિલાવી રહ્યા છે! ને મોટાબાપુ મારા... એને કાળ ખાઇ ગયો.

ઘોડાગાડી કરીને પિનાકી રસ્તે પડ્યો. પણ જ્યારે ગાડીવાળાએ એને જવાનું ઠેકાણું પૂછ્યું ત્યારે જ પિનાકીની આંખ ઊઘડી કે પોતે દેવુબાની દેવડી પર જઇને બિસ્તર શી રીતે ઉતારી શકવાનો હતો? પોતે જ્યાં પરોણો બનવા જઇ રહ્યો હતો એ કાંઇ દસ વર્ષ પૂર્વના દાનસંગકાકાની દીકરીનું ઘર થોડું હતું? એ તો હતો રાજમહેલ. ને મહેલોને મહેમાનો ખખડાવી શકે એવી સાંકળો નથી હોતી. રાજમહેલોને આંગણાં પણ નથી હોતાં. રસોડામાં રોટલા કરતી બાને 'મે'માન આવ્યા! મે'માન' એવી વધાઇ દેનારાં જે છોકરાઓ સાધારણ ઘરને આંગણે રમે છે, તે છોકરાં રાજમહેલોમાં રમતાં નથી. ખડકી ઉપર ઊતરનારો અજાણ્યો અતિથિ અંદરના ઊંબરા સુધી પહોંચે તેટલી વારમાં તો પોતાનું સ્થાન ઘરની ધરતી ઉપર આપોઆપ કરી બેસે છે. રાજમહેલો આવા અતિથિભાવને ઓળખતા નથી.

"દેવુબા સાહેબને ત્યાં જવું છે, ભાઇ તમારે?" ગાડીવાળો નવાઇ પામ્યો: "ગાડી સામેથી નો'તી આવી?"

"ઊભા રો'ને!" પિનાકી મુંઝવણમાં પડ્યો.

"પ્રથમ જ વાર પધારતા લાગો છો."

પિનાકી ન બોલ્યો.

"રાજના મેમાન થવું હોય ને, ભાઇ, ત્યારે આગલે જંક્શનથી એક અર્જન્ટ તાર ઠોકરડી દેવો ને બે'ક સ્ટેશન બાકી હોય ત્યાંથી સેકન્ડ ક્લાસની ટિકિટ કઢાવી લેવી : સું સમજ્યા, સાહેબ? પછી ભલે ને આપ છ મહિના ઉતારામાં પડ્યા રહો, કોઇ ખાસ ન કહે. સું સમજ્યા, મે'રબાન? હું તો કહું છું કે હજી પાછા જઇને આ ઇલાજ અજમાવો. પછે મને અહીં મળો ત્યારે સુનકારો કરજો - કે,ના, કાંથડ, તારું કે'વું સોળે સોળ આના સાચું પડ્યું!"

ને કાંથડ ગાડીવાળો ધીરે ધીરે ઘોડાગાડી આગળ લેતો લેતો એક ઝપાટે કહેવા મડ્યો: "હમણાં જ અમારે રાજમાં એક રોનક બન્યું'તું: કોઇક ઉત્તર હિન્દુસ્તાનની ફસ્ત કીલાસ રિયાસતના પાટવી સા'બ પધાર્યા'તા. નહિ નહિ ને બે વરસ મેમાન રિયા. મરહૂમ બાપુ ભેળા ખાણાં ખાધાં, શિકારું કર્યા, એ..યને તમે જુઓ તો, સેલગાઉં કરિયું, ને દેવુબા સાબના હાથની પણ રસોઇયું જમ્યા; ને છોકરિયુંની નિશાળ પણ ખુલ્લી મૂકી. પછે અમારા દોલતસંગજી સાહેબે ભોપાળું પકડ્યું: એ નામની કોઇ રિયાસત જ ન મળે! બનાવટી કુંવર પોપટની જેમ બધી બનાવટ કબૂલ કરી ગયા. તે પછી એમને ઠેઠ વઢવાણ જંક્શન સુધી ફસ્ટ ક્લાસની ટિકિટ કઢાવીને વળાવી આવ્યા. આ એવું છે રાજનું તો!"

“હું તો વિદ્યાર્થી છું. ને મને દેવુબા સાહેબ મદદ આપે છે, તેની બાબતમાં મળવુંછે." પિનાકીએ કહ્યું.

"ત્યારે તો મળી રહ્યા. એ તો આજ સાંજની ગાડીમાં જાત્રાએ નીકળનાર છે. અત્યારે તો તમારો ભાવ પુછાય તો મારું નામ કાંથડ નહિ!"

"તો કોઇ ધર્મશાળામાં હાંકશો, ભાઇ?"

"હા, ખાસી વાત. બાકી, અટાણે દેવુબા સાહેબને એની જાત્રાયું ને એની હજાર જાતની જંજાળું. એમાં તમ જેવો નિશાળિયો તો સંજવારીમાં જ નીકળી જાય ને! દેવુબા એટલે અટાણે શી બાબસ્તા!"

"શી વાત?"

"ઇ ઠાકોર સાહેબની વેળા જુદી!"

"કઇ રીતે જુદી?"

"જુદી, ભાઇ જુદી! તમે ન સમજો. અમે પ્રથમથી જ સમજતા'તા કે જાત્રાએ જવું જ પડશે બા સાહેબને!"

ઘોડાગાડીવાળો કાંથડ કશીક કથા કહેવા માગતો હતો. કશીક મર્મની કથા એના મનમાં સંધરી જાણે કે સંધરાતી નહોતી. કોઇકને પણ કહી નાખવા એ તલખતો હતો. પણ રાજસ્થાની જબાનો હંમેશા ચક્કર ખાઇને ચાલે છે: સીધા ચાલવાનો એને ડર હોય છે. ગાડીવાળાએ ધીરે ધીરે કબૂલ કરી નાખ્યું કે, દેવુબા સાહેબને દેહનું કોઇ એવું પાપ ધોવા જાત્રાએ નીકળવું પડે છે કે, જેનું બીજી કોઇ રીતે નિવારણ કરવાનું શક્ય નથી.

પિનાકીના જીવનમાં આ પહેલી છાયા પડી. એ સૂનસાન બનીને ધર્મશાળામાં ઊતરી પડ્યો. એક ખૂણામાં બિસ્તર પટક્યું. પછી બિસ્તર પર મોં દબાવીને ઘણી વાર પડી રહ્યો.