ઋતુગીતો/લોકગીતોમાં ઋતુગીતો/માડીજાયાને આશિષ
| ← (૧૦) મેઘ–સેના | ઋતુગીતો માડીજાયાને આશિષ ઝવેરચંદ મેઘાણી |
(૧૨) આણાં મેલજો → |
લોકગીતોમાં ઋતુ–ગીતો
ચારણી કવિઓનાં રચેલાં ઋતુ–કાવ્યોથી જુદા પડતાં આ વિભાગમાં કોઈ અનભિજ્ઞાત લોકકવિનાં રચેલાં અને કેવળ કંઠપરંપરાથી ઊતરતાં ગીતો આવે છે. એના વિભાગો આ રીતે પાડી શકાય.
૧. સ્ત્રીજનોના રાસડા અથવા ગીતો.
૨. બારમાસી વગેરેના દોહા.
આ પૈકી પહેલા વિભાગમાં આવી શકે તેવા ગુર્જર સ્ત્રીઓના ‘રાસડા’ રઢિયાળી રાત ભાગ ૩ માં ‘ઋતુ-ગીતો’ના વિભાગની અંદર સંધરાઈ ગયા છે. તેની પુનરુક્તિ અત્રે કરવામાં નથી આવતી. પરંતુ, મોટી મારવાડ અને ગુજરાત વચ્ચેના પાલનપૂર નજીકના પ્રદેશમાં મારવાડી સ્ત્રીઓ લગભગ ગુજરાતી ભાષામાં જે ઋતુ-ગીતો ગાય છે, તે અત્રે ઉતારવામાં આવે છે.
એક વાત ખાસ ધ્યાન ખેંચે છે. આપણાં ઋતુ-ગીતો માંહેનું એક પણ ગીત ભાઈ બહેનના વિરહ-ભાવોને નથી ઝીલતું. એ સુંદર તત્ત્વ આ ગુર્જર–મારૂ ગીતોમાંનાં અનેકનો વિષય બનેલું છે. આપણા ઋતુ–ગીતો વિના અપવાદે સ્ત્રી–પુરુષના જ વિજોગ વર્ણવે છે.
🙔
માડીજાયાને આશિષ
[મારવાડનાં ખેતરોમાં કામ કરતી સ્ત્રીઓ, ઓચિંતો વરસાદ આવતાં, ટેકરી ઉપર ટોળે વળી ઊભી રહી, આવાં ગીતો ગાતી ગાતી પોતાના પિયરવાસી ભાઈને બરકતની દુવા મોકલે છે. ]
🙟
કાળુડી કાળુડી હો બાંધવ મારા! કાજળિયારી રેખ,
ધોળી ને ધારાંરો બાંધવ મારા ! મે વરસે.
વ્રસજે વ્રસજે હો મેહૂડા ! બાવાજી રે દેશ,
[૧] જઠે ને [૨]માડીરો જાયો હળ ખેડે.
વાવજો વાવજો હો બાંધવ મારા ! ડોડાળી જુવાર,
ધોરે ને વવાડો નાના કણરી બાજરી !
જોતો રે જોતો રે બાંધવ મારા ! હરિયા રે મૂંગ,
મારગે ને વવાડો ડોડા એળચી !
નીદણો નીદણો હો [૩]ભાભજ મારી ! ડોડાળી જુવાર,
ધોરે ને નિદાવો નાના કણરી બાજરી !
[૪] વૂઠા વૂઠા હો બાંધવ મારા ! આષાઢા હે મેઘ,
ભરિયા હે [૫]નાડાં ને વળી નાડડી
[૬]ભીને ભીને હો બાંધવ મારા ! બાજરીયો રે બીજ;
નાઈ ને ભીને રે સાવ [૭] સ્ત્રોવની.
ભીને ભીને હો બાંધવ મારા ! પાઘડિયારા પેચ,
ભાભજરો ભીને રે ચૂડો વળી ચૂંદડી.
ભીને ભીને હો બાંધવ મારા ! રેશમીઆરી [૮] ડોર,
[૯]ગીગો ને ભીને રે [૧૦]થારો પારણે.
નીપજે નીપજે હો બાંધવ મારા ! ડોડાળી જુવાર,
થારે ને [૧૧]વાયોડાં સાચાં મોતી નીપજે !
[બહેન વાદળીને વરસતી નિહાળી કહે છેઃ હે મારા વીરા ! કાળી કાળી વાદળીઓની કાજળ જેવી રેખાઓ ફૂટી રહી છે, અને એમાં ધોળા રંગની ધારાઓ–વરસાદ વરસે છે.
હે મેહુલા ! તું મારા બાપાજીને દેશ જઈ વરસજે, કે જ્યાં મારી માડીનો જાયો ભાઈ હળ ખેડતો હોય.
હે મારા વીરા ! મોટા દાણાની જુવાર વાવજે, અને વાડીના ધોરીઆ ઉપર ઝીણા કણની બાજરી વાવજો. (કેમકે ધોરીઆની ભોંય વધુ રસાળ હોય છે.)
હે મારા વીરા ! લીલા મગની વાવણી કરવા માટે હળ (દંતાળ) જોડજો અને માર્ગ ઉપર મોટે દાણે એલચી વાવજો !
હે મારી ભાભી ! તું જુવારના વાવેતરમાંથી ઘાસ નીંદજે અને ધોરીઆ પર ઉગેલી બાજરીમાંથી પણ નીંદણ કરજે !
હે મારા વીરા ! આષાઢના મેહ વરસ્યા. અને નદીનાળાં ભરાઈ ગયાં.
હે મારા વીરા ! બાજરીનાં બીજ ભીંજાતાં હશે અને સોનાવરણી નાઈ ભીંજાતી હશે.
હે મારા વીરા ! તારા માથાની પાઘડીના પેચ ભીંજાતા હશે અને ભાભીનો ચૂડલો તથા ચૂંદડી ભીંજાતાં હશે.
હે મારા વીરા ! ખેતરમાં ઝાડની ડાળીએ લટકાવેલા પારણાની રેશમી દોરી ભીંજાતી હશે અને પારણામાં પોઢતો નાનો ભાણો પણ ભીંજાતો હશે.
હે મારા વીરા ! તારે મોટે દાણે અઢળક જુવાર નીપજજો ! ને તે વાવેલા દાણા સાચાં મોતીસમાં પાકજો ! એ મારી આશિષ છે.]