ઋતુગીતો/સભારંજન/ઋતુશોભા
| ← (૭) સંભરિયા | ઋતુગીતો સંભરિયા ઝવેરચંદ મેઘાણી |
(૧૦) મેઘ–સેના → |
ઋતુ-શોભા
અહીં મિત્ર-વિદેહના મરશિયા નથી, તેમ પ્રેમિકોનાં વિરહ–ગીત પણ નથી. આ નમૂનો છે માત્ર ઋતુઓના આનંદો ને લક્ષણો આલેખી રાજસભાનું ચિત્તરંજન કરનારી કવિતાનો. ત્રણે ઋતુઓને લંબાણથી આલેખી છે. વ્રજ ભાષા કે બીજી કોઈ પરપ્રાંતીય ભાષાની અસરથી મુક્ત રહેલા એક એકાન્તવાસી ગ્રામ્ય રાવળે રચી હોવાથી એમાં સોરઠની શુદ્ધ ડિંગળી ભાષાનો જ પ્રવાહ ચાલેલો છે. પરંતુ કવિ પોતે આધુનિક તેમ જ ગ્રામ્ય જમીનદારોના સહવાસી હોવાને લીધે ડિંગળી ભાષાને સરલ સોરઠી ભાષાની કૂણપ આપી શક્યા છે. અને તળપદ સૌરાષ્ટ્રનાં જ ઋતુ-લક્ષણોનું આ આલેખન છે. કવિ જૂનાં ઋતુ-કાવ્યોની રૂઢીને વશ થયેલ નથી. એ કવિનું નામ ગીગા ભગત : જાતે રાવળ હતા. આહિરોના વહીવંચા હતા. મહુવા પાસે ડોળિયા ગામના નિવાસી હતા. કાવ્યદેવીનું એટલું ઊંચું વરદાન પામેલા હતા, કે નિરક્ષર છતાં થોકે થોકે આવાં લાક્ષણિક કાવ્યો રચી ગયા છે. એમની રચેલી સેંકડો પંક્તિઓ અનેક ચારણ–બારોટોની જીભ પર રમતી સાંભળી છે. કાવ્યની મધુર સરલતાની એ સાચી સાક્ષી છે. શબ્દ–નાદ તો એમની કવિતામાં ભાવને સારી પેઠે અધીનતાપૂર્વક અનુસરી શકે છે. પ્રસિદ્ધિના નિર્લોભી આ કવિનો દેહ પૂરી વૃદ્ધાવસ્થાએ હજુ એકાદ વર્ષ પૂર્વે જ છૂટી ગયો છે.]
[ ગીત—સપાખરું ]
- ચોમાસું :
ચડ્યાં આષાઢી વાદળાં કાળાં દોવળાં અંબરે શોભે,
દૃશ્યું ઓતરાદી માથે ઉછંળ્યાં દરાર;
ઝીંગોર્યા મોરલા સાથે [૧]વાહરી મંડાણી ઝડી,
એકધારા મેઘરાજા મંડાણા અપાર. ૧.
૧. કાળાં આષાઢી વાદળાં બબ્બે થર બાંધીને આકાશમાં ઉત્તર દિશા ઉપર ઊછળ્યાં. મોરલા ગહેક્યા. વાવાઝોડાં મંડાયાં. મેઘરાજા એક ઘારે વરસવા લાગ્યા.
વ્રહ્મંડે ત્રુટિયા ઈન્દ્ર પડતાળા પાણીવાળા,[૨]
હાથી સેંઢવાળા કાળા મંડાણા હિલેાળ;
[૩]નગાંવાળા ધક્યા ગાળા, નદી નાળાં ફાડી નાખ્યાં,
અળાં માથે જળાં દળાં ફેલિયા અતોળ. ૨.
હદાવાળા ત્રાહે પાળા, સરિતા જોરમાં હાલે,
પાણીવાળા ખળકારા એક ધાર પાઢ;
લોઢરા ઘૂઘવા જાણે ગીતરા ઝકોળા લાગા,
સાગરા મંડપે હાલ્યા જાનરા સમાઢ. ૩.
ચોય દૃશ્યે ચાળ બાંધી મંડાણ ધરાકા શ્યામ,
અવની હરખી થાટ થાટે એક વાર;
[૪]રાખસી ઘાટરા લોઢ ગલોટાં મારવા લાગા,
લોટપોટાં થાવા લાગી બધા લારોલાર. ૪.
૨. વ્યોમમાંથી પાણીભર્યા વાદળાં તૂટી પડ્યાં. જાણે લાંબી સુંઢવાળા કાળા હાથી સૂઢ હીંડોળવા લાગ્યા. પહાડોની ખીણો પાણીના ધોધથી ધકમક થવા લાગી. નદીનાળાંને પાણીનાં પૂરે ફાડી નાખ્યાં. પૃથ્વી પર અતુલ જળ-ફોજો ફેલાઈ ગઈ.
૩. પગપાળા ચાલનારા ત્રાસી જાય છે. નદીઓ જોરથી ચાલે છે. પાણીના ખળકા એક ધારે ધસ્યે જાય છે. મોજાંના ઘૂઘવાટ લગ્ન–ગીતના સૂર જેવા લાગે છે. જાણે કોઈ જાનની મેદની સમુદ્રને લગ્ન–મંડપે ચાલી જાય છે.
૪. ચારે બાજુ વૃષ્ટિ બાંધીને ધરણીનો ધણી મંડાયો છે. અને સ્થળે સ્થળે પૃથ્વી હરખાઈ રહી છે, રાક્ષસી ઘાટનાં મોજાં ગુલાટો મારીને સામસામાં અથડાઈ એક પછી એક ભાંગી ભુક્કા થાય છે.
વ્રળકે વીજળી વળી ભળકે ઘટામાં વેગે,
ઝળકે પ્રભાકે જાણી હરિવાળા [૫]જાગ;
પૂરિયાં ધનૂષાં મેઘ રાજા વાળાં લીલાં પીળાં,
આભરો માંડવો લાગો શોભાવા અથાગ. પ.
મંડાણા જળાંકા રાજા અળાંપે મ્રજાદ મેલી,
હડૂડવા લાગા મેઘ ધારીને હુલાસ;
પતાળ ત્રોડવા જાણી ધડાકા રોપિયા [૬]પાગા,
એવા થાવા લાગા મોટા કડાકા આકાશ. ૬.
ઘટા [૭]રીંછાવાળા ધેાળા પાડવાળા ટૂંક ઘેર્યા,
ભર્યા જળાંવાળા નવે ખંડા ભરપૂર
રિયણે લીલાણી ભાળી પશુ પંખી થિયાં રાજી,
નરાં માલધારી મોઢે વધ્યાં ઝાઝાં નૂર. ૭.
૫. ઘનઘટામાં વેગથી વીજળી ચમકે છે. જાણે હરિને ઘેર જાગ તેડ્યા હોય એવી પ્રભા આકાશે ઝળકે છે. મેઘરાજાના ધનુષ્યમાં લીલા પીળા રંગ પુરાયા છે. આભનો માંડવો અત્યંત શોભવા લાગ્યો છે.
૬. જળને રાજા મરજાદ મૂકીને પૃથ્વી પર મંડાય છે. મેધ ઉલ્લાસમાં આવીને હ ડૂ ડૂ ડૂ ગર્જના કરે છે. અને કેમ જાણે પાતાળ ફોડી નાખવા પોતે પગ પછાડતો હોય તેમ આકાશે મોટા કડાકા થવા લાગ્યા છે.
૭. ધોળી વાદળીઓની ઘટાઓએ પહાડનાં શિખર ઘેરી લીધાં. નવે ખંડને જળભરપૂર કરી મૂક્યાં. પૃથ્વીને લીલુડી બનેલી નિહાળીને પશુપક્ષી રાજી થયાં. માલધારીઓ (પશુધારીઓ)ને મુખે નૂર વંધ્યાં.
કિયાંથી વાદળાં મળ્યાં, વીજળી વળકી ક્યાંથી,
કિયાંથી ગ્રજ્જના વાગી આપરે કરાર;
ભાળી વ્રષા રતુમાંહીં એની કળા નેણાં ભરી,
એવી લીલા હરિ તણી ઘણી છે અપાર. ૮
શિયાળો
જદુનાથરા લગન આગે મોલાતું હીંડળી જાણે,
નોરતારી રમે નારી ગરબારી નાચ
માતરા પૂજારી ટેક ધારી કે દશેરા માથે,
હેદળાં પલોટે ભારી હૈયામાં હુલાસ, ૯
૮. આ વાદળાં ક્યાંથી મળ્યાં ? આ વીજળી ક્યાંથી ચમકી ? આ ગર્જના ક્યાંથી ? નયનો ભરી ભરીને વર્ષા ઋતુમાં મેં પ્રભુની કળા નિહાળી. પ્રભુની લીલા એવી અપાર છે.
૯. યદુનાથ કૃષ્ણનાં લગ્ન પૂર્વે કેમ જાણે મહેલાતો હીંડેાળતી હોય, તેમ નવરાત્રિમાં નારીઓ ગરબા મેલીને નૃત્ય રમે છે. દેવીઓના ટેકધારી પૂજારીઓ દશેરા પર ઉલ્લાસથી ઘોડાં પલટે છે.
૧૦. રંક લોકોની ભૂખ ભાંગી, અનાજનો પાક દેખીને સૌ રાજી થયા. દીવાઓની પ્રભાથી દિવાળી સોહે છે. ચતુર્દશીની કાળી રાત દેખીને કાયરો કમ્પી ઊઠ્યા છે. તે રાત્રિએ દેવીઓ અને દાનવોને કાપાલિક લોકો બલિદાન ધરે છે. [ આસો માસ ]
અનોધાં પ્રીસાણાં થાય આગળે હરિને ઓપે,
ભલા પકવાન [૧૦]મંદ્ર બન્યા ભાત ભાત;
મોટ છોટ મેદનીરા હિલેાળા આગળે મળે,
અન્નકોટ ધરાણા પ્રભુને અણી ભાત. ૧૧
ચમકારા ટાઢવાળા હેમાળા ભણીથી ચાલ્યા,
હવ્વડયા પશુપંખી માનવે હેથાટ;
દડ્યા હીમ, નીર જામ્યા, જઠરા પ્રગટી દોઢી,
આયા શિયાળારા દિન નિયાળા અથાટ. ૧૨
ઝાકળાંને [૧૧]જેરે ચણા તલ કે પાકિયા ઝાઝા,
તૂટ્યાં ઝાડવાળાં પાન દેખતાં તમામ;
વીજાથળે ભદ્ર જાતી ઓથલી ડુંગરાવાળી,
કોપ કાળી ટાઢવાળા ફાટી ગયા કામ. ૧૩
૧૧. અનેક જાતનાં પિરસણાં હરિની મૂર્તિ સન્મુખ થાય છે, મંદિરમાં ભાતભાતની સરસ મીઠાઈઓ બને છે. નાની મોટી મેદિનીઓ આનંદ કરે છે. એ રીતે પ્રભુને અન્નકુટ ધરાય છે. [ કાર્તિક ]
૧૨. ટાઢના ચમકારા હિમાલય તરફથી ચાલ્યા આવે છે. પશુપક્ષી અને માનવીઓ કમ્પી ઊઠે છે. હિમ પડે છે. પાણી જામી જાય છે. જઠરાગ્નિ દોઢગણો દિપ્ત થાય છે. એવા શિયાળાના દિવસ આવ્યા.
૧૩. ઝાકળ ઝરવાથી ચણા ને તલ સારી પેઠે પાક્યા. જોતજોતામાં ઝાડ પરનાં તમામ પાંદડાં તૂટી ગયાં...... અત્યંત અકારી ઠંડી ફાટી નીકળી.
[૧૨]ગોધમાં પકાવા, ઝાડ નમાવા, ડુંગરા ગાળા
જમાવા પાણિયાં હાલ્યા હીમરા ઝકોળ;
સમાવા ભાદુકા તાપ નમાવા સાગર મોજાં
હેમંત રતરા દાવા લાગિયા હિલોળ, ૧૪
[૧૩]લાજધારી પ્રભુવાળા વીપ્ર જમાડવા લાગા
પમાડવા લાગા સુખ દખણા પ્રમાણ;
તિલ દાન દેવા લાગા પણ માસ આયા ત્રઠે,
ખીસરારે દને મચ્યા ભોજને ખીસાણ. ૧૫
ઝપાટા ઢોલરા બાગા, દિન લગનારા ઝાઝા,
સુખ તે દી રાંક રાજા સરવે સુહાત;
તાજા રતુ ગ્રીષમારા વાગા વાજા તડકાળા
ઉનાળારા દન આગે તાપવાળા આત. ૧૬
૧૪. ઘઉં પકાવવા માટે, ઝાડવાંને નમાવવા માટે અને ડુંગરાની ખીણોમાં પાણીના ઝરાને થિજાવી દેવા માટે ઠંડી પડવા લાગી. ભાદરવાનો તાપ શમાવવા માટે, અને સાગરના મોજાને શાંત પાડવા માટે હેમંત ઋતુનો દાવો હાલવા લાગ્યો.
૧૫. પ્રભુપરાયણ લોકો વિપ્રને જમાડવા લાગ્યા. દક્ષિણા પણ આપવા લાગ્યા. પોષ માસ આવ્યો એટલે ખીસરને દિવસે તલનું દાન પણ દેવા લાગ્યા. ઘીથી લચપચતાં ભોજન મચ્યાં.
૧૬. માહ માસમાં ઢોલ ધડુસ્યા. લગ્નના દિવસો આવ્યા. રંકરાય સર્વેને એ દિવસેમાં સુખ લાગે છે. પછી તો ગ્રીષ્મ ઋતુના તાજા તાપ રૂપી વાજાં વાગી ઊઠ્યાં. જગતને જાણ થઈ કે હવે આગળ તાપના દિવસો આવે છે.
ઉનાળો
ડાળ્યું હિલોળી વનડાંવાળી, વીતોળી વાવલાં દિસે,
ગીતોળી ઉડાડ્યાં પત્તાં આવિયા ગ્રીષમ;
રજુવાળી ધૂંધળારી દૃશ્યું[૧૪]ઢાળી ચડી [૧૫]રોગી
[૧૬]ગોમ [૧૭]વોમ તપ્યા ભાણ ઓતરાદી ૫[૧૮]ગ્રમ. ૧૭
મૃગજાળા વાળા લોઢ ઊછળ્યા પ્રથમી માથે,
નીરઝારા સૂકા, પાન ત્રોવરારા નાશ;
સ્ત્રોવરારા ખાલી આરા દોરા દોરા જેમ સૂકા
નશાં જીવ દાદરારા પામિયા નિરાશ. ૧૮
સારા સારા પંખિયારા ત્રોવરારા ગોતે છાંયા;
ભંખરારા તાપે જોગી ધૂણીઆરા ભાવ;
શંકરારા ઠારો–ઠાર જળાધારા માથે ચડે;
ઉનાળારા આયા દિન આકરા અથાવ, ૧૯
૧૭. વનની ડાળીઓ હિંચેળા ખાવા લાગી. વાયરાના ઝપાટા લાગ્યા. પાંદડાને ઉડાડ્યાં. એવી ગ્રીષ્મ આવી. દિશાઓ ઉપર ધૂંધળી ધૂળની આંધી ચડવા લાગી. ઉત્તરાદી દિશાના ભાનુ પૃથ્વી ને આકાશ બન્ને પર તપી ઊઠ્યા.
૧૮. પૃથ્વી પર મૃગજળનાં મોજાં ઊછળ્યાં. પાણીના ઝરા સુકાયા. તરુવરોનાં પાંદડાં નાશ પામ્યાં. સરોવરના આરા સૂના થયા. એનાં નીર દોરાવા દોરાવા ઘટીને ક્રમે ક્રમે સુકાઈ ગયાં. દેડકાંના જીવ સાચે જ આખરે નિરાશ થયા.
૧૯. સારાં સારાં પક્ષીઓ તરુવરની છાયા ગોતે છે. જોગી લોકો ધૂણીઓ તાપીને તપ કરે છે. ઠેકાણે ઠેકાણે શંકરને જળાધારી ચડે છે. એવા આકારા ઉનાળાના દિવસો આવ્યા.
વનફળાં પકાવા તપાવા પીઠ ભોમ વાળા,
ભાણ તપ્યા, નદી નાળાં તડક્યા ભવન;
અકળાણા જીવ કેતા પશુપંખીવાળા એમાં,
પાણી વિના શેષ તેમાં ભ્રખિયા પવન. ૨૦
તડક્યા ઉનાળાવાળા કોપ કાળ જેમ તપ્યા,
માઠરાને લાગી ઝાળાં, ઉછાળ્યાં મુકામ;
[૧૯]ભાલાળા ડેડાણવાળા રંગભીના રહે ભૂપ
ધરા માથે બણ્યા સારા એહલેાકી ધામ. ૨૨
ઉનાળારે ટાણે જાણે અંતરે મચાવે એલી,
રંગરેલી સભા બણે ગામરા રસાળ;
જશવાળા શરૂ પંખા મોજરા હિલોળા જાણે,
મદભરી મજા માણે રાજા જેતમાલ. ૨૨
૨૦. વનફળોને પકાવવા અને ભૂમિની પીઠ તપાવવા ભાનુ તપ્યા. નદી-નાળાંની ધરતી તરડાઈ ગઈ. એમાં કેટલાંયે પશુપક્ષી અકળાઈ ગયાં અને સર્પો પાણીને અભાવે પવનનો ભક્ષ કરવા લાગ્યા.
૨૧. ઉનાળાના તડકા કાળા કોપ જેવા તપ્યા. કંજૂસ માણસોને એની એવી ઝાળ લાગી કે મહેમાનોને ટાળવા માટે પોતે મુકામ ઉપાડી અન્યત્ર ચાલ્યા ગયા. પરંતુ એમાં ડેડાણ ગામના શુરવીર કોટીલા રાજા તો રંગભીના-દિલાવર જ રહ્યા. એનાં નામ તે ધરતી પર સારાં જ રહ્યાં
૨૨. ઉનાળાને સમયે જાણે અત્તરની એલી મચી હોય એવી રંગરાગભરી સભા ગામમાં આ કોટીલાઓને ઘેર ભરાય છે. પંખાઓ શરૂ રહે છે. મોજમજાહની લહેરે છૂટે છે. એવી મદભર મજા જૈતમાલ કોટિલો માણે છે.
૨૩.એ રાજાની બંને બાજુએ ભાગ્યવંત યોદ્ધાઓની ઠઠ્ઠ જામે છે. એવી સુંદર કચેરીમાં હુલાસ મચે છે, જળધારાઓ ઝરે છે. યશના ફુવારા છૂટે છે. ગુલાબજળ મહેંકે છે.
૨૪. સારા સારા કવિઓ એ દરબારની પાસે કવિતારૂપી હાર ગૂંથી લાવે છે. એ લોકોને સુકૃત્યવંત કોટિલા પાસેથી ઘોડાંનાં દાન મળે છે. જે કવિ લોકો આ ચાંપરાજના પુત્રને એક વાર પણ યાચે, તેને ઘેર કદી ઉનાળો (દરિદ્રતા) જ નથી આવતો.
- ↑ ૧. વાહરી : વાયુની (રા, રી, ના, ની, નું–તરીકે વપરાય છે.)
- ↑ ૨. ‘વાળા' એ છઠ્ઠી વિભક્તિનો પ્રત્યય આ કવિનાં કાવ્યોમાં છૂટથી વપરાય છે.
- ↑ ૩. નગાં વાળા : પહાડોના.
- ↑ ૪. રાક્ષસી.
- ↑ ૧.જાગ તેડવા, એટલે લગ્નાદિ મંગલ પ્રસંગે દેવતાની પ્રતિષ્ઠા કરી અખંડ દીવા બાળવાની ક્રિયા.
- ↑ ૨. પગ
- ↑ ૩. વરસાદ વરસતી વેળા ધોળી, રૂના, પોલ જેવી જે વાદળીઓ ઊંચે તરતી હોય તેને રીંછડીઓ કહેવામાં આવે છે. ભારી વૃષ્ટિનાં એ ચિહ્ન છે.
- ↑ ૧. ચતુર્દશીની રાત્રિએ લોકો ભૂત–પિશાચને તેમ જ દેવીઓને આરાધી સ્મશાને મંત્રસાધના કરે છે.
- ↑ ૨. દાનવોના,
- ↑ ૩. મંદિર
- ↑ ૧. જેરાં― ટીપાં.
- ↑ ૨. ઠંડી પડવાથી જ ઘઉં પાકે છે,
- ↑ ૧. એ કડીમાં મકર સંક્રાન્તિ પર્વના રીતરિવાજોનું વર્ણન છે.
- ↑ ૧. તરફ (ઢળતી)
- ↑ ૨. 'રોગી' એ શબ્દ સોરઠી બોલીમાં ‘સામટી’ એ અર્થમાં વપરાય છે.
- ↑ ૩, પૃથ્વી
- ↑ ૪. વ્યોમ
- ↑ પ. તરફ
- ↑ ૧.આ સ્થળે, જેનો યશ ગાવા કવિએ કાવ્ય રચ્યું છે તે દરબારની દિલાવરીની તારીફ કરી છે.
- ↑ ૧. બને
- ↑ ૨, ઠઠ્ઠ જમાવીને
- ↑ ૩. નસીબદાર
- ↑ ૪ હેતુઓને (મિત્રોને)