← પ્રકરણ-૨.૬ દિવાસ્વપ્ન
પ્રકરણ-૨.૭
ગિજુભાઈ બધેકા
૧૯૪૨
પ્રકરણ-૩.૧ →


: ૭ :

વખત ચાલ્યો જતો હતો. વર્ષ આખરે અભ્યાસક્રમ તો પૂરો થવો જ જોઈશે, અને તે પણ વધારે સારી રીતે. ઉપરાંત સારા સુધારાવધારા કરી બતાવું તો જ અખતરાનો કંઈક અર્થ.

મને થયું: “હવે ઇતિહાસ ઉપાડું.”

ઇતિહાસનાં પાઠ્યપુસ્તકો જોયાં; સંતોષ ન થયો. એકમાં હકીકતના દોષો હતા, બીજામાં પુરાણી દૃષ્ટિ હતી, ત્રીજામાં પૈસા ખાવાની નજર હતી, ચોથામાં શૈલીદોષ હતો, અને સૌથી ખૂબ વખણાતું પુસ્તક મોટાંઓ માટે રસિક પણ વિદ્યાર્થીને માટે અઘરું હતું.

મને થયું: “પાઠ્યપુસ્તક તો ન ચલાવાય. ત્યારે ! ત્યારે ઇતિહાસની વાર્તા કહેવી ને સંભળાવવી.”

વાર્તા તો સૌને પ્રિય હતી. પણ આજ દિવસ સુધી તો જુદી જાતની વાર્તા કહેલી: અરધી સાચી, અરધી ખોટી; ગપગોળાની અને અદ્ભુત પરીઓની. ઇતિહાસમાં કાંઈ એવું નથી આવતું. પણ છતાં વાર્તા કહેવા માંડી લૂખીસૂકી ઐતિહાસિક હકીકતોને સાંધીને વાર્તા ચલાવી. છોકરાઓ અસ્થિર થવા લાગ્યા.

“ભાઈ, આવી વાર્તા ન હોય.”

“ભાઈ, આવી વાર્તા નથી સાંભળવી.”

“જી, પેલી ગઈ કાલે કીધી હતી તેવી કહો.”

“ચાલો ને ભાઈ રમવા.” “ભાઈ, આપણે ગીતો ગાઈએ.”

મને થયું: “આ તો નિષ્ફળ ગયા !”

બધા મારી ફરતા ફરી વળ્યા ને મને હળવેથી હાથ ખેંચી રમવા ઉપાડ્યો.

મેં રાતે વિચાર કર્યોઃ “ઐતિહાસિક સત્ય ભારોભાર સાચવ્યે નહિ પાલવે. એમ તો એ બધી હકીકતને અક્ષરશ: કોણે જોઈને લખી છે ! વાર્તા દ્વારા જ કદાચ ઇતિહાસ રસદાયક થાય. વળી વાર્તામાં વાર્તાપણું તો જોઈશે જ. માટે મૂળ હકીકતની આસપાસ શક્ય એવી કલ્પિત વાતો ગોઠવીને ઇતિહાસ કહું.”

બીજે દિવસે વાર્તા ઉપાડીઃ

“એક મોટું એવું જંગલ હતું. ભીલો રહેતા હતા. એનાં આવાં આવાં શરીરો હતાં તીર મારતાં તો એવું આવડે કે ઊડતા પંખીને ધાર્યું પાડે. ત્યાં એક ઝૂંપડી હતી.” વગેરે વગેરે.

વિદ્યાર્થીઓ વાર્તાના જાદુમાં આવી ગયા ને વાર્તાને પી જવા લાગ્યા. મેં તો વનરાજની વાત હાંકેલી મૂળ હકીકતોની આસપાસ સુંદર રંગ પૂરતો હતો.

વાર્તા અધૂરી રહી.

બીજે દિવસે બીજું કામ જ થવા ન દીધું !

“બસ વનરાજ, વનરાજ, વનરાજ કહો.”

મેં વાર્તા પૂરી કરી. જરા બીતાં બીતાં પૂછ્યું: “ફરી વાર વાર્તા સાંભળવી હોય તે ઊભા થાય.”

એક નહિ પણ બધા ઊભા થયા.

બીજે દિવસ વાર્તા ચાલી. ત્રીજે દિવસ, ચોથે દિવસ, એમ ઇતિહાસની વાર્તા ચાલવા માંડી. કોઈ રમવાનું કે ગાવાનું નામ જ ન લે.

હું જોતો હતો કે ક્યાં સુધી રસ રહે છે. કોઈએ ઉપરી સાહેબને કહ્યું હશે: “અખતરો કેવો થયો એની ખબર તો ખળે પડશે; ને તે દિવસે શિક્ષકને કહેશો કે એને ન આવડ્યું ? પણ આ છોકરાઓનું વર્ષ બગડશે તેનું શું ?”

જરૂર કોઈ શિક્ષક આવું કહી આવે તેની મારા મનને નવાઈ ન હતી. મારા છોકરાઓને વાર્તા મળતી ને ખુશી રહેતા. બીજા શિક્ષકાના છોકરાઓ વર્ગમાં અસંતોષ બતાવે, વાર્તા માગે, ભણવામાં ધ્યાન આપે નહિ ને તોફાન કરે; એટલે બીજા શિક્ષકો મારી સામે ખિજાય.

હું કહું: “ભાઈ, તમે તમારે માર્ગે જાઓ. મારે તો અખતરો છે. મારે હૈયે હિંમત છે. હું યે ચિંતા તો કરું છું કે છોકરાઓનું વર્ષ ન બગડે; ને તે માટે મહેનત કરી રહ્યો છું. પણ મારે મારી રીત છે ને તમારે તમારી રીત છે. કહો તો બીજે ઠેકાણે અહીંથી આધે મારો વર્ગ ચલાવું.”

એક દિવસ ઉપરી અધિકારી મારો વર્ગ જોવા આવ્યા.

એમ તો ભલા હતા; પણ બધો વખત વાર્તાનો જ જોઈ તેઓ પણ કચવાયા. મને કહે: “ભાઈ, છોકરા આમ ઇતિહાસ નહિ શીખે. વાર્તા સાંભળે ત્યાં સુધી મજા. પછી તો અા કાને સાંભળ્યું ને આ કાને બહાર ગયું ! આમાં ભણાવ્યું શું ને એમને આવડ્યું શું !

મને વાત તો ઠીક લાગી. મને પણ થયું: “છેવટે વાર્તાની મુખ્ય વાત તો યાદ રહેવી જોઈશે, નહિતર ઇતિહાસની પરીક્ષામાં નાપાસ થશે.” મારે માથે પરીક્ષાનું બંધન તો હતું જ.

મેં એક અજમાયશ કરી. વનરાજની વાર્તા ત્રીજી વાર ચાલતી હતી તેમાં જરાતરા ફેરફાર કરીને કહેવા લાગ્યો. છોકરાઓ કહેઃ “એમ ન હતું. તમે તો આમ કીધેલું. પહેલાં તો હજાર ઘોડાં કીધાં હતાં અને હવે પચાસ કેમ કહો છો ! પહેલાં તો નદીકાંઠે ઝૂંપડું હતું.” વગેરે. મને થયું: “વાર્તાને તો આ લોકોએ સજજડ પકડી છે.” મને હિંમત આવી કે હવે ભૂલી તો નહિ જાય

પણ મીઠુંમરચું ભભરાવેલી એવી વાર્તા કાંઈ ઇતિહાસના પરીક્ષક માટે નથી. હવે એ બધાને પરીક્ષકના દૂરબીનમાં લાવવી જોઈએ.

કહેલી વાર્તાઓને લખી લઈને હું વિદ્યાર્થીઓને વાંચવા આપવા લાગ્યો. ટૂંકાવવા જેવા ભાગો મેં ટુંકાવ્યા હતા. કોઈ ઠેકાણે વધારે ચોક્કસ સ્થળ અને કાળ પણ મૂક્યાં. વાર્તાની કથનશૈલી અને લેખનશૈલી વચ્ચે સહજ તફાવત છે; એ જ તફાવત મેં અહીં લીધો ને વિદ્યાર્થીઓને વાર્તા વાંચવાની મજા પડી. તેઓ એકથી વધારે વાર વાર્તાઓ વાંચતા દેખાયા.

હજી મને હિંમત ન હતી કે તેના ઉપર તેઓને હું પ્રશ્નો પૂછીશ તે તેઓ તેના બરાબર ઉત્તરો આપશે.

મે એક વાર્તાને મુદ્દાના રૂપમાં ગોઠવી. માત્ર એક એક વાક્યમાં એક એક પ્રસંગને લખ્યો, એટલે કે વાર્તાની માત્ર રૂપરેખા માત્ર ટાંચણ લખ્યું અને તે વાંચવા આપ્યું.

વિદ્યાર્થીઓ તે વાંચી ગયા. તેમને તે વાંચતાં આખી વાર્તા યાદ આવતી હોય તેવું લાગ્યું. હવે મેં એક દિવસ હિંમત કરી વિદ્યાર્થીઓ પાસે વાર્તાની હકીકતને પ્રશ્નોત્તર દ્વારા કઢાવવાનું શરૂ કર્યું. મારા અચંબાનો પાર ન રહ્યો. તેઓ પૂછેલા પ્રશ્નોના જવાબ ફડ દઈને દેવા લાગ્યા. મને ખાતરી થઈ કે હવે તેઓ પરીક્ષામાં પાસ થશે એટલુંજ નહિ, પણ પરીક્ષા પછી પણ તેઓ ઇતિહાસને ભૂલી જશે નહિ.

મેં અધિકારી સાહેબને અખતરા ખાતર બોલાવ્યા ને ઇતિહાસની પરીક્ષા લેવરાવી. તેઓએ કહ્યું: “આ પદ્ધતિથી ઇતિહાસ શીખવવાનું બીજા વર્ગોમાં પણ દાખલ કરવા જેવું છે.”

મારે હૈયે એક બાબતની નિરાંત થઈ.

પણ હજી ઘણું બાકી હતું. ચાર માસ વીતી ગયા હતા, પરંતુ મળતી જતી ફતેહથી મારો ઉત્સાહ વધતો જતો હતો.