ગીતાધ્વનિ/અધ્યાય ૧૪
| ← અધ્યાય તેરમો | ગીતાધ્વનિ અધ્યાય ૧૪મો : ત્રિગુણ નિરૂપણ કિશોરલાલ ઘનશ્યામલાલ મશરૂવાળા |
અધ્યાય પંદરમો → |
અધ્યાય: ૧૪ મો
ત્રિગુણ નિરૂપણ
શ્રી ભગવાન બોલ્યા--
જ્ઞાનોમાં શ્રેષ્ઠ જે જ્ઞાન, તે ફરી તુજને કહું:
જે જાણી મુનિઓ સર્વે પામ્યા સિદ્ધિ અહીં પરં. ૧
આ જ્ઞાન આશરી જેઓ પામે મુજ સમાનતા,
સર્ગકાળે ન તે જન્મે, પ્રલયે ન વ્યથા ખમે. ૨
મારું ક્ષેત્ર મહદ્ બ્રહ્મ, તેમાં હું બીજ થાપું છું;
તે થકી સર્વ ભૂતોની લોકે ઉત્પત્તિ થાય છે. ૩
સર્વ યોનિ વિષે જે જે વ્યક્તિઓ જન્મ પામતી,
તેનું ક્ષેત્ર મહદ્ બ્રહ્મ,પિતા હું બીજદાયક. ૪
તમ, રજ તથા સત્ત્વ, --ગુણો પ્રકૃતિથી થયા;
તે જ અવ્યય દેહીને બાંધે છે દેહને વિષે. ૫
તેમાં નિર્મળ તે સત્ત્વ, દોષહીન, પ્રકાશક;
તે બાંધે છે કરાવીને આસક્તિ જ્ઞાન ને સુખે. ૬
તૃષ્ણા-આસક્તિથી જન્મ્યો રાગ, તે જ રજોગુણ;
દેહીને બાંધતો તે તો આસક્ત કર્મમાં કરી. ૭
મોહમાં નાંખતો સૌને ઊઠે અજ્ઞાનથી તમ;
દેહીને બાંધતો તે તો નિદ્રા—પ્રમાદ—આળસે. ૮
સુખમાં જોડતો સત્ત્વ, કર્મમાં જોડતો રજ;
ને ઢાંકી જ્ઞાનને જોડે પ્રમાદે તો તમોગુણ. ૯
રજ—તમ દબાવીને સત્ત્વ ઉપર આવતો;
રજોગુણ તમો—સત્ત્વ, તમ તે રજ—સત્ત્વને. ૧૦
જ્યારે આ દેહમાં દીસે પ્રકાશ સર્વ ઇન્દ્રિયે,
ને જ્ઞાન પ્રગટે ત્યારે વધેલો સત્ત્વ જાણવો. ૧૧
કર્મે પ્રવૃત્તિ, આરંભ, લોભ, અશાંતિ, ને સ્પૃહા,
રજોગુણ વધે જ્યારે, ત્યારે આ ઊપજે બધાં. ૧૨
પ્રવૃત્તિ ના, પ્રકાશે ના, દીસે પ્રમાદ, મૂઢતા;
તમોગુણ વધે જ્યારે, ત્યારે આ ઊપજે બધાં. ૧૩
સત્ત્વની વૃદ્ધિ વેળાએ દેહી છોડે શરીર જો;
ઉત્તમ જ્ઞાનવાનોના નિર્મળ લોક મેળવે. ૧૪
કર્મસંગી વિષે જન્મે, તમમાં લય પામતાં.
મૂઢ યોનિ વિશે જન્મે, તમમાં લય પામતાં ૧૫
કહ્યું છે પુણ્ય કર્મોનું ફળ સાત્ત્વિક નિર્મળ;
રજનું ફળ છે દુ:ખ, અજ્ઞાન તમનું ફળ. ૧૬
સત્ત્વથી ઊપકે જ્ઞાન, રજથી લોભ ઊપજે;
પ્રમાદ, મોહ, અજ્ઞાન, ઊપજે તમથી સહુ. ૧૭
ચડે છે સાત્ત્વિકો ઊંચે, રાજસો મધ્યમાં રહે;
હીનવૃત્તિ તમો ધર્મી, તેની થાય અધોગતિ. ૧૮
ગુણો વિના ન કર્તા કો, જ્યારે દૃષ્ટા પિછાણતો,
ત્રિગુણાતીતને જાણે, તે પામે મુજ ભાવને. ૧૯
દેહ સાથે ઊઠેલા આ ત્રિગુણો જે તરી જતો;
જન્મ—મૃત્યુ—જરા—દુ:ખે છૂટી તે મોક્ષ ભોગવે. ૨૦
અર્જુન બોલ્યા—
ક્યાં લક્ષણથી દેહી ત્રિગુણાતીત થાય છે?
હોય આચાર શો તેનો? કેમ તે ત્રિગુણો તરે? ૨૧
શ્રી ભગવાન બોલ્યા--
જ્ઞાન, પ્રવૃત્તિ ને મોહ—તેના ધર્મો શરીરમાં
ઊઠે તો ન કરે દ્વેષ, શમે તો ન કરે સ્પૃહા. ૨૨
જે ઉદાસીન-શો વર્તે ગુણોથી ચળતો નહીં.
વર્તે ગુણો જ જાણીને, રહે સ્થિર ડગે નહીં. ૨૩
સમ સુખેદુ:ખે, સ્વસ્થ, સમલોષ્ટાશ્મકાંચન:
સમ પ્રિયાપ્રિયે, ધીર, સમ નિંદા-વખાણમાં. ૨૪
સમ માનાપમાને જે, સમ જે શત્રુમિત્રમાં;
સૌ કર્મારંભ છોડેલો, ગુણાતીત ગણાય તે. ૨૫
અવ્યભિચાર ભાવે જે ભક્તિયોગે મ’ને ભજે;
તે આ ગુણો કરી પાર, બ્રહ્મને પાત્ર થાય છે. ૨૬
અમૃત—અક્ષર—બ્રહ્મ, ને એકાંતિક જે સુખ;
તેમ શાશ્વત ધર્મો જે, સૌનો આધાર હું જ છું. ૨૭