ગીતાધ્વનિ/અધ્યાય ૧૩
| ← અધ્યાય બારમો | ગીતાધ્વનિ અધ્યાય ૧૩મો : ક્ષેત્રક્ષેત્રવિચાર કિશોરલાલ ઘનશ્યામલાલ મશરૂવાળા |
અધ્યાય ચૌદમો → |
અધ્યાય ૧૩ મો
ક્ષેત્રક્ષેત્રવિચાર
શ્રી ભગવાન બોલ્યા :
ક્ષેત્ર એ નામથી જ્ઞાની ઓળખે આ શરીરને;
ક્ષેત્રને જાણનારો જે, તેને ક્ષેત્રજ્ઞ છે કહ્યો. ૧
વળી મને જ ક્ષેત્રજ્ઞ જાણજે સર્વ ક્ષેત્રમાં,
ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞનું જ્ઞાન, તેને હું જ્ઞાન માનું છું. ૨
જે તે ક્ષેત્ર, તથા જેવું, જ્યાંથી એમાં વિકાર જે,
ક્ષેત્રજ્ઞ જે અને જેવો, સંક્ષેપે સુણ તે કહું. ૩
વિવિધ મંત્રથી ગાયું ઋષિઓએ અનેક્ધા
ઠરાવ્યું બ્રહ્મ્સૂત્રોમાં સુનિશ્ચિત પ્રમાણથી. ૪
મહાભૂતો, અહંકાર, બુદ્ધિ, પ્રકૃતિ - આઠ એ;
ઇન્દ્રિયો દસ ને એક, વિષયો પાંચ એમના; ૫
ઈચ્છા, દ્વેષ, સુખોદુ:ખો, ધૃતિ, સંઘાત, ચેતના
વિકારો સાત આ, ક્ષેત્ર તને સંક્ષેપમાં કહ્યું. ૬
નિર્માનતા, અહિંસા, ને અદંભ, આર્જવ ક્ષમા
ગુરુભક્તિ તથા શૌચ, સ્થિરતા, આત્મનિગ્રહ. ૭
વિષયો પ્રતિ વૈરાગ્ય, નિરહંકારતા તથા
જન્મ મૃત્યુ જરા વ્યાધી દુખ દોષોનું દર્શન, ૮
નિર્મોહતા અનાસક્તિ, પુત્ર-પત્ની ગૃહાદિમાં
સારા માઠા પ્રસંગોમાં ચિત્તની સમતા સદા, ૯
અનન્ય યોગથી મારી ભક્તિ અવ્યભીચારીણી
એકાંતવાસમાં પ્રેમ, ન ગમે ડાયરા વિષે, ૧૦
અધ્યાત્મજ્ઞાનમાં નિષ્ઠા, તત્વજ્ઞાન વિચારણા,
આ લક્ષણે કહે જ્ઞાન, એથી અજ્ઞાન ઉલટું. ૧૧
હવે હું વર્ણવું જ્ઞેય જે જાણે મુક્તિ ભોગવે;
અનાદી એ પરબ્રહ્મ છે, ન કહેવાય, ના નથી. ૧૨
સર્વત્ર હાથ ને પાય, સર્વત્ર શિર ને મુખ;
સર્વત્ર આંખ ને કાન, સર્વને આવરી રહ્યું; ૧૩
નીરીન્દ્રીય છતાં ભાસે, સર્વ ઇન્દ્રિયના ગુણો ;
નીર્ગુણી, ગુણ ભોક્તાએ ભર્તા તોય આસક્તએ ૧૪
બહાર માં'ય ભૂતોની ચાલતું ને અચંચળ
સુક્ષ્મ તેથી જણાય નાં, સમીપે દૂર માં વળી; ૧૫
અખંડ તોય ભૂતોમાં જાણે ને ખંડપણે રહ્યું,
ભૂતોને જન્મ દે પોષે, ગળે એ તેમ જ્ઞેય એ ૧૬
જ્યોતીઓનું ય એ જ્યોતિ, પર એ અંધકારથી
જ્ઞાન, જ્ઞેય, જ્ઞાનગમ્ય, સર્વના હૃદયે વસ્યું. ૧૭
ક્ષેત્ર, જ્ઞાન તથા જ્ઞેય, આમ સંક્ષેપમાં કહ્યા;
મારો જે ભક્ત આ જાણે, તે પામે મુજ ભાવને. ૧૮
બંને અનાદી છે જાણ પ્રકૃતિ તેમ પુરુષ;
પ્રકૃતિથી થતા જાણ, વિકારોને ગુણો બધા. ૧૯
કાર્ય, કારણ, કર્તૃત્વ, એ સૌ પ્રકૃતિ કારણે,
સુખ-દુખ તણા ભોગ, તેતો પુરુષ કારણે. ૨૦
પ્રકૃતિમાં રહ્યે સેવે પ્રકૃતીગુણ પુરુષ;
આસક્તિ ગુણમાં તેથી સદસદ યોનીમાં પડે. ૨૧
સાક્ષી માત્ર અનુંજ્ઞાતા, ભર્તા ભોક્તા મહેશ્વર;
કહ્યો તે પરમાત્માએ દેહે પુરુષ જે પર. ૨૨
જાણે પુરુષ જે આમ, પ્રકૃતિએ ગુણોસહ:
સર્વે કર્મો કરે તોયે, તે ફરી જન્મતો નથી. ૨૩
ધ્યાનથી આપને કોઈ આપથી આપમાં જુએ,
સાંખ્યયોગ વડે કોઈ, કોઇ તો કર્મ યોગ થી. ૨૪
ને કો ન જાણતા આમ અન્યથી સૂણી ને ભજે
શ્રવણે રાખતા શ્રદ્ધા, તોયે મૃત્યુને તરે. ૨૫
જે કાઇ ઉપજે લોકે, સત્વ સ્થાવર જંગમ;
ક્ષેત્ર ક્ષેત્રજ્ઞનાં યોગે, જાણ તે ઉપજે બધું. ૨૬
સમાન સર્વ ભૂતોમાં રહેલા પરમેશ્વર,
અવિનાશી વિનાશીમાં, એ દેખે તે જ દેખાતો. ૨૭
સમ સર્વત્ર વ્યાપેલા ઈશને દેખાનાર એ
કન હણે આપથી આપ, તેથી પામે પરંગતિ. ૨૮
પ્રકૃતિથી જ સૌ કર્મો, સદા સર્વત્ર થાય છે,
આત્મા તો ન કરે કાઇ; આ દેખે તે જ દેખાતો. ૨૯
ભૂતોના વેગળા ભાવ એકમાં જ રહ્યા જુએ,
તેથી જ સર્વ વિસ્તાર; ત્યારે બ્રહ્મદશા મળે. ૩૦
અવ્યાયી પરમાત્માને નથી આદિ, નથી ગુણો
તેથી દેહે રહે તોયે એ અકર્તા અલિપ્ત રહે. ૩૧
સૂક્ષ્મતા કારણે વ્યોમ સર્વવ્યાપી અલિપ્ત રહે,
આત્માએ તેમ સર્વત્ર વસી દેહે અલિપ્ત રહે. ૩૨
પ્રકાશે એકલો સૂર્ય જેમ આ જગને બધા,
ક્ષેત્રજ્ઞેય પ્રકાશે છે તેમ આ ક્ષેત્રને બધા. ૩૩
ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞ નો ભેદ જે જાણે જ્ઞાન-ચક્ષુથી
ભૂત-પ્રકૃતિ મોક્ષે, તે પામે છે પરંગતિ. ૩૪