પિતામહ/પ્રકરણ ૧૦
| ← પ્રકરણ ૯ | પિતામહ પ્રકરણ ૧૦ પ્રહલાદ બ્રહ્મભટ્ટ |
પ્રકરણ ૧૧ → |
ભીષ્મના અણનમ નિર્ણયે સત્યવતીની મૂંઝવણ વધારી દીધી. તેનું મન પશ્ચાત્તાપની અગનજ્વાળાઓમાં શેકાતું હતું. શાન્તનુ સાથેનું તેનું લગ્ન આવી ગંભીર સમસ્યામાં પરિણમશે તેની તેને કલ્પના પણ ક્યાંથી હોય ? તેના બાપની તેના ભાણા હસ્તિનાપુરના રાજા થાય તેવી પ્રબળ ઈચ્છા પૂર્ણ પણ થઈ, પણ આજેય બંને પુત્રો જુવાનજોધ વયે અવસાન પામ્યા. તેના બાપની મુરાદ ભલે પૂર્ણ થઈ, પણ કેટલી વિકટ સમસ્યા પેદા થઈ ?
તેણે ભીષ્મને સમજાવવા મંત્રીને પણ આગ્રહ કર્યો. તેની નજરમાં ગાદીપતિ અને ગાદીવારસનો પ્રશ્ન ઘણો મહત્ત્વનો હતો. જો બંને પુત્રોમાંથી કોઈને પણ પુત્ર હોત તો એ ગાદીવારસ પુખ્ત વર્ષનો થાય ત્યાં સુધી ગાદી સંભાળવાની જવાબદારી ભીષ્મ પર મુક્તા ને ભીષ્મ તે અદા પણ કરત, પણ બંને પુત્રોને કોઈ સંતાન જ ન હતું.
‘તમે ભીષ્મ પર દબાણ કરો, મંત્રી !’ સત્યવતી આર્દ્રસ્વરે મંત્રીને વિનવતી હતી. તેનું હૈયું ભરાઈ આવ્યું હતું. તેણે દર્દભર્યા સ્વરે કહ્યું, ‘મંત્રી, હસ્તિનાપુરની ગાદી અને કુરુવંશની વેલ જો અટકી પડશે તો તેને માટે જવાબદાર સત્યવતી જ હશે. હું જ દુર્ભાગી આજની સમસ્યાના મૂળમાં છું, મંત્રીજી !’ સત્યવતીની મનોવેદનાની આર્દ્ર વાણીથી મંત્રી પણ હલબલી ઊઠ્યો હતો. ભીષ્મના દૃઢ મનોબળથી તે પરિચિત હતો. ભૂતકાળમાં તેને ભીષ્મ સાથે જે વિવાદ થયો હતો તેમાં તેને ભીષ્મના અણનમ વલણનાં દર્શન થયાં હતાં.
તેણે કહ્યું, ‘તમારી આજ્ઞા પ્રમાણે હું ભીષ્મને સમજાવવાનો પ્રયત્ન કરીશ. પણ મને શંકા છે, ભીષ્મ મને દાદ દેશે નહિ!’
‘જાણું છું, છતાં પણ તમે પ્રયત્ન તો કરો. બીજાને કારણે નહિ, પણ હસ્તિનાપુરની પ્રજાને કારણે ભીષ્મે પ્રતિજ્ઞાનો આગ્રહ છોડી દેવો જોઈએ. હું તેમને પ્રતિજ્ઞાપાલનમાંથી મુક્ત કરુ છું પછી પ્રતિજ્ઞાને વળગી રહેવાની જરૂર નથી.’
ભીષ્મને સમજાવવા મંત્રીને મોકલ્યા છતાં સત્યવતીને ખાતરી હતી કે ભીષ્મ તેની પ્રતિજ્ઞામાંથી ચલિત થશે જ નહિ. તે ચિંંતામાંં પડી જતી. પોતાની જાતને જ ફિટકાર દેતી હોય એમ બોલતી, ‘કુરુવંશનો અંત સત્યવતી તારા પાપે જ આવશે ને ? હત્ભાગિની. તું જ હસ્તિનાપુરની ગાદીને પણ સૂની રહેવા દઈશ ને?’
સત્યવતીની આંખમાંથી સતત અશ્રુધારા વહેતી હતી. ખુદ ભીષ્મ સામે વાત કરતાં પણ તેના હૈયાનાં વલોણાંમાંથી આંસુંં વહેતાં હતાં.
માની હાલત જોઈ ભીષ્મ પણ હલબલી ઊઠતો હતો. સત્યવતીની ચિંંતાને પણ સમજતો હતો. બે ભાઈઓ નિઃસંતાન વિદાય થયા પછી હવે વંશ અને ગાદી બંનેના પ્રશ્નો ગંભીર હતા, પણ પોતે શું કરી શકે તેમ હતો ? પ્રતિજ્ઞાનાં બંધન તોડવા તે તૈયાર ન હતો. કોઈ પણ પ્રલોભનને વશ થઈ દેવોની, ધરતીની, સૂરજની સાખે લીધેલી પ્રતિજ્ઞા કેમ તોડી શકાય?
‘તો માનું દિલ દુભાતું હોય તેનો કોઈ ઉપાય પણ નહિ ?’ ભીષ્મના મનમાં પણ પ્રશ્ન ઊઠતો હતો, પણ તેનો કોઈ જવાબ તેને મળતો ન હતો. પોતે અસહાય હતો. માએ પણ હવે તેને આગ્રહ કરવો ન જોઈએ.
તેણે મંત્રીને પણ પોતાની પ્રતિજ્ઞામાં માની ગમે તેટલી છૂટ મૂકવા તૈયાર હોય પણ પોતે હઠવા તૈયાર નથી. એમ સ્પષ્ટપણે જણાવી દીધું. મંત્રી પણ ગમગીન હતો. તેને આ વિમાસણભરી સ્થિતિનો કોઈ ઉકેલ જણાતો ન હતો.
‘તો હવે શું થશે ભીષ્મ ?’ મંત્રીએ પ્રશ્ન કર્યો, ‘તમે મહારાજા શાન્તનુના પુત્ર મોજુદ છો, છતાં વંશનો અંત આવશે ? આ સૂની ગાદી પર કોઈ બીજો આક્રમણ કરી તેના પર બિરાજશે તે તમારા માટે ઠીક ગણાશે ? ભાવિનો ઈતિહાસકાર પણ તમારી જિદ્દ માટે તમને જવાબદાર નહિ ગણે?’ મંત્રી પણ ભીષ્મને આ આફતની સ્થિતિમાં હઠ છોડવા સમજાવતો હતો. બોલતાં બોલતાં તે પણ ગદ્ગદ થઈ ગયો હતો. તેણે કરુણામિશ્રિત સ્વરે ઉમેર્યું, ‘તમારો હઠાગ્રહ હસ્તિનાપુરની પ્રજાનો દ્રોહ કરવા જેવો છે, હજી પણ સમજો ભીષ્મ !’ ને ભય વ્યક્ત કરતાં કહ્યું, ‘ચિત્રાંગદને હાથે પરાજીત થયેલાં રાજવી પણ હવે હસ્તિનાપુરને સહેલાઈથી જીતી શકશે ને? પેલો શાલ્યરાજ પણ તેના અપમાનનો બદલો લેવા હસ્તિનાપુર પર ધસી આવશે તો? સાવ આસાનાથી તે હસ્તિનાપુરનો કબજો પ્રાપ્ત કરી શકશે.’
દ્રવી ઊઠેલાં દિલે મંત્રીએ ભીષ્મને છેલ્લી પ્રાર્થના કરી : ‘હજી સમજો, હસ્તિનાપુરની જનતા પણ તમને જ ગાદીનશીન જોવા માગે છે.’ ને પૂછ્યું, ‘પ્રજાની ઇચ્છાની પણ તમે અવગણના કરી શકશો?’
મંત્રી કરુણાસભર શબ્દો ઠાલવતો હતો. તેના દિલની આરઝુ વ્યક્ત કરતો હતો. ભીષ્મનું દિલ પણ મંત્રીની દલીલથી દ્રવી જતું હતું. મંત્રીની દલીલમાં ઘણું તથ્ય હતું. જૂની ગાદી પર હકૂમત જમાવવા હસ્તિનાપુર પર કોઈ પણ આક્રમણ કરી શકે છે ને સહેલાઈથી તેને સફળતા પણ મળે તેમ છે. પોતે જીવતો છે, ગમે તેવા બળવાન શત્રુનો મુકાબલો કરવાની તાકાત પણ પોતાનામાં છે. પણ તે કોને મદદ કરે? લશ્કરની દોરવણી પોતે શી રીતે કરી શકે ? લશ્કર પણ તેની આજ્ઞાનો સ્વીકાર કેમ કરે? પોતે લશ્કરને આજ્ઞા દેનાર કોણ હતો?
ભીષ્મ પણ હતાશામાં સરી પડ્યો હતો. શૂન્યમન્સક મંત્રી સામે સ્થિતપ્રજ્ઞ સ્થિતિમાં બેઠો હતો. આંખનાં પોપચાં પણ ઢળી પડતાં ન હતાં.
મંત્રી હવે ભીષ્મનો આખરી જવાબ સાંભળવા ઉત્સુક હતો. જોકે તેને ભીષ્મનો જવાબ શો હશે તેની ખબર હતી, પણ ભીષ્મ પર પોતાની દલીલોની કોઈ અસર થઈ છે કે નહિ તે જોવાની તેની ઇચ્છા પણ હતી.
આખરે ભીષ્મ મંત્રીની દલીલો સામે પોતાની અણનમ સ્થિતિ વિષે સ્પષ્ટતા કરતાં ગમગીન અવાજે બોલ્યા, ‘મંત્રીજી, તમારી દલીલોમાં પણ ઘણું તથ્ય છે.’
‘બસ, તો હવે સ્વીકાર કરો ને આજની વિમાસણભરી સ્થિતિનો અંત લાવો !’ ભીષ્મ તેનું વાક્ય પૂરું કરે તે પહેલાં વચ્ચે જ મંત્રી ઉત્સાહઘેલો બનીને બોલી ઊઠ્યો. તેણે ઉત્સાહના આવેગમાં પોકાર કર્યો, ‘મહારાજા ભીષ્મનો જય.’ ને ફરીથી જયઘોષ કરવા ઉતાવળો હતો, પણ ભીષ્મે તેને અટકાવ્યો.
‘સબૂર, મંત્રીજી !’ ભીષ્મે કહ્યું, ‘ભીષ્મ તેની પ્રતિજ્ઞામાં મક્કમ છે. બાંધછોડને કોઈ જ અવકાશ નથી.’
મૂંઝવણમાં પડી ગયેલાં મંત્રીએ પૂછ્ય્ં, ‘તો વંશ ને રાજ્ય બધું જ જવા દેવા માંગો છો તમે?’
‘ના, વંશ અને રાજ્યની સેવા કરવા ભીષ્મ સદા તૈયાર હશે, પણ પોતાની પ્રતિજ્ઞામાંથી કોઈ લાલચને વશ થઈ કદી પણ ચલિત નહિ થાય.’
‘જેવી આપની મરજી!’ હતાશાભર્યો મંત્રી હાથ ખંખેરી ઊભો થયો. ભીષ્મની વિદાય લઈ સીધો સત્યવતીના મહેલે પહોંચ્યો.
મંત્રીના ચહેરા પરની ઉદાસીનતા જોતાં સત્યવતી મંત્રીની નિષ્ફળતા વિષે સમજી ગઈ હતી. તે સ્વગત બબડી, ‘ભીષ્મ ભારે હઠીલો છે. તેના બાપનું રાજ્ય જશે, તેના બાપનું નામ પણ રહેશે નહિ. તેની પણ તેને ચિંતા હોય એમ જણાતું નથી.’
મંત્રી તેને કાંઈ પણ જણાવે તે પહેલાં સત્યવતીએ પ્રશ્ન કર્યો, ‘ખાલી હાથે જ પાછા ફર્યા છો ને મંત્રી?’ ને બોલી, ‘હું જાણતી જ હતી, ભીષ્મના હઠાગ્રહને કોઈ પણ દૂર કરી શકે તેમ નથી.’ ને નિસાસો નાંખતા બોલી, તો કુરુવંશનો અંત ભલે આવે ને આ રાજ્ય પણ ભલે બીજાના હાથમાં જાય.’ પોતાની લાચારી વ્યક્ત કરતાં બોલી રહી, ‘હું શું કરી શકું, મંત્રીજી ?’
મંત્રી પણ શો જવાબ દે?
‘જેવી પ્રભુની ઇચ્છા !’ મંત્રીએ જવાબ દીધો ને કહ્યું, ‘હજી પણ ભીષ્મને સદ્બુદ્ધિ સૂઝે તો સારું નહિ તો —’
મંત્રી તેનું વાક્ય પૂરું કરે તે પહેલાં સત્યવતી બોલી ઊઠી, ‘ના, કુરુવંશનો અંત નહિ આવવા દઉં, મંત્રીજી ! ગાદી પર કોઈ પરદેશી રાજવી ગોઠવાય તે પણ કદી બનશે નહિ.’ બોલતાં બોલતાં સત્યવતીના મનનો આવેગ વધી પડ્યો હતો. તેણે કહ્યું, ‘ભીષ્મના પગમાં પડી હું મારા બાપની ભૂલ માટે ક્ષમા માંગીશ, પણ વિનાશ થવા નહિ દઉં.’ તેણે વહી ગયેલાં આંસુથી ભીની થયેલી આંખો સાફ કરતાં કહ્યું, ‘જો વિનાશની સ્થિતિ કાયમ રહેશે તો સત્યવતી પ્રાણત્યાગ કરશે.’
મંત્રી સત્યવતીના ઈરાદાથી હલબલી ઊઠ્યો. તેણે કહ્યું, ‘ના, ના, મહારાણી આવો કોઈ વિચાર મનમાં ન લાવતાં. હસ્તિનાપુરની ગાદીના પુણ્ય હજી પરવાર્યાં નથી.’ ને વિશ્વાસ વ્યક્ત કર્યો, ‘કોઈ ને કોઈ માર્ગ જરૂર મળી આવશે.’
મંત્રીની વિદાય પછી સત્યવતી પણ વિચાર ચક્રાવે ઘૂમતી હતી. ફરી ફરીને ભીષ્મની સહાયતાની તેને આવશ્યકતા જણાતી હતી.
તો ભીષ્મની મનોદશા પણ એવી જ હતી. મંત્રીની દલીલોમાં રહેલાં તથ્યનાં દર્શન તેની નજર સમક્ષ ઊપસી રહ્યા હતા. તેનાં અંગો ધ્રૂજતાં હતાં. સત્યવતીની સ્થિતિથી પણ તે ચિંતાતુર હતો. ભારે વિમાસણમાં મુકાયેલી સત્યવતી કોઈ અનિષ્ટ પગલું ભરી બેસે નહિ તેની ચિંતાથી પણ તે પિડાતો હતો.
તે એકદમ સત્યવતીના મહેલે પહોંચી ગયો ત્યારે ખિન્નતામાં સરી પડેલી સત્યવતી સ્થિતપ્રજ્ઞ સ્થિતિમાં બેઠી હતી. તેનાં ખુલ્લાં નયનો દીવાલ પ્રતિ મંડાયાં હતાં. કદાચ દીવાલ પર ભાવિનાં દૃશ્યો અંકિત થતા હશે.
અસ્વસ્થ હાલતમાં બેઠેલી સત્યવતી પ્રત્યે થોડી ક્ષણો અપલક નજરે જોઈ રહ્યા પછી તેણે સત્યવતીને ભાનમાં લાવવા સાદ દીધો, ‘મા, તમે આમ કેમ થઈ ગયાં છો?’
સત્યવતી જાગ્રત થઈ. તેની નજર સમક્ષ ભીષ્મ ઊભો હતો. તેની કીકીમાં આશ્ચર્ય જાગ્યું.
‘કોણ ભીષ્મ ?’
‘હા, મા, તમારી હાલત જોઈ શકતો નથી.’
‘તો તેનો ઉપાય કર ભીષ્મ! કુરુવંશનો વેલો વધતો જ રહે તેવો માર્ગ અપનાવ.’
‘મા, હું શું કરું! તમે જાણો છો કે હુંં પ્રતિજ્ઞાબધ્ધ છું.’
‘જાણું છું ને મારા બાપની ભૂલ માટે પસ્તાવો પણ કરું છું. તમે કેમ સમજતા નથી?’
‘મા, હવે ભીષ્મને જવા દો. બીજો માર્ગ શોધો.’ દીનભાવે ભીષ્મે કહ્યું, ‘ભીષ્મ તેની પ્રતિજ્ઞામાંથી પીછેહઠ કરવા તૈયાર નથી. તમે બંધનમુક્ત કરવા તૈયાર છો એ માતાના દિલની નિજ સંતાન પ્રત્યેની ઉદારતા છે એ જાણું છું મા!’
‘ભલે, હવે બીજો માર્ગ શો છે? તમે કોઈ માર્ગ બતાવી શકશો ખરા ?’
ભીષ્મ ઊંડા વિચારમાં પડી ગયો હતો. તેને કોઈ માર્ગ સૂઝતો ન હતો. સત્યવતી પણ વિચારણામાં ગરક હતી. બંનેનાં નિરાશાભર્યાં નેનાં ક્યારેક ટકરાતાં ત્યારે ભીષ્મનાં નેનાં ઢળી પડતાં.
નિરવતા, સ્તબ્ધતા ને ગમગીન વાતાવરણમાં વીજળીનો ઝબકારો થયો હોય એમ સત્યવતી બોલી ઊઠી, ‘હવે એક જ માર્ગ મને સૂઝે છે.’
‘તો અમલ કરો, આજ્ઞા કરો, મા!’
‘પણ તમે માન્ય રાખશો, ભીષ્મ ?’
‘વાહ, તમે જે માર્ગ બતાવશો તે વંશ ને રાજ્યનાં ભલા માટે જ હશે ને? પછી મારે સ્વીકારવો જ જોઈએ.’ ભીષ્મ હૈયાધારણ દેતાં પૂછી રહ્યો, ‘કહો!, શો માર્ગ છે?’
‘માર્ગ છે, વંશ અને ગાદી પર કુરુવંશનો જ કુમાર ગોઠવાઈ એ જરૂરી છે. એટલે મને વિચાર આવે છે નિયોગનો માર્ગ જ હવે સ્વીકારવો પડશે.’
‘નિયોગ ?’ ભીમ જાણે નિયોગ શબ્દ સાંભળતાં છળી ઊઠ્યો હોય એમ પૂછી રહ્યો, ‘પરપુરુષ સાથેનો પુત્રવધૂઓનો દેહસંબંધ ?’ તેણે પોતાનું આશ્ચર્ય વ્યક્ત કરતાં પૂછ્યું, ‘મા, તમે આ શું બોલો છો?’
‘હા, હું બોલું છું.’ સત્યવતીએ સ્વસ્થતાપૂર્વક જ જવાબ દીધો. નિયોગ સિવાય બીજો કોઈ વિકલ્પ છે ખરો ? સિવાય કે ભીષ્મ તૈયાર થાય તો? પણ ભીષ્મ તૈયાર નથી. કુરુવંશ ને ગાદી બંને જાળવવા છે એટલે નિયોગ દ્વારા સંતાનપ્રાપ્તિનો માર્ગ અનિવાર્યપણે સ્વીકારવો જ પડશે.’
પોતાની લાચારી વ્યક્ત કરતાં ભીષ્મે જવાબ દીધો, ‘જેવી માની ઇચ્છા!’
‘માની ઇચ્છાની આ વાત નથી ભીષ્મ !’ ઉગ્રતાથી સત્યવતી બોલી ઊઠી, ‘મારી ઇચ્છાની વાત નથી, આપણા સૌની ઈચ્છાની વાત છે. હવે તમારે જ દોર પકડવાનો છે, ભીષ્મ્ !’
ભીષ્મ વિષેનો પોતાનો અહોભાવ ઠાલવતાં સત્યવતી બોલી, ‘મહારાજ શાન્તનુએ જ્યારે તમારા વિષેનો અહોભાવ પ્રથમ વખત મારી સામે ઠાલવ્યો ત્યારે હું શંકાશીલ હતી. મને તમારો ભય પણ હતો, વિશ્વાસ ન હતો. મહારાજાના અવસાન પછી તમે પ્રતિજ્ઞાનો ભંગ કરી ગાદી પર ગોઠવાઈ જશો એવો અવિશ્વાસ પણ હતો. વર્ષોના અનુભવ પછી, ને તેમાં પણ મહારાજના અવસાન પછી તમે ચિત્રાંગદ અને વિચિત્રવીર્યને ગાદી પર બેસાડ્યા, તેમના લગ્ન માટે શાલ્યની રાજકુમારીઓનું અપહરણ કરીને ભારે સાહસ ખેડ્યું તેથી મારો વિશ્વાસ અનેકગણો વધી ગયો છે. હવે સત્યવતી તમારી સલાહ પર ચાલશે, ખાતરી રાખજો.’
‘ખરું પણ—’ સત્યવતીનો મનોભાવ જોયા પછી તેની વાતનો સ્વીકાર કરતાં ભીષ્મ પૂછી રહ્યો.
‘૫ણ નિયોગ માટે કયો પુરુષ તમે પસંદ કરવા માંગો છો?’
‘હા, પ્રશ્ન જરૂર વિચારણીય છે, પણ તેનોય જવાબ પ્રાપ્ત થશે જ ને?’
‘અંબિકા અને અંબાલિકાને તમારી વાત મંજૂર હશે?’
‘તેમની મંજૂરીની જરૂર નથી.’
‘ભીષ્મ તેમનું કર્તવ્ય તેમને સાદ દઈ કહી રહ્યો છે એટલે તેઓ જરૂર તૈયાર થશે.’ સત્યવતીએ વિશ્વાસ વ્યક્ત કરતાં કહ્યું, ‘આખરે તેમના ખોળામાં તેમનાં સંતાન રમતાં હશે ત્યારે પૂર્ણ રીતે તેઓ પણ ખીલી ઊઠશે.’
‘ભલે, તો તમે હવે નિર્ણયને અમલમાં મૂકવાની તૈયારી કરો.’
‘તમારા સહકાર વિના એ શક્ય નથી.’
‘મારો સહકાર એટલે ?’ સત્યવતીના ઇરાદાનો જાણે અણસાર મળી ગયો હોય એમ ભીષ્મ ધ્રૂજી ઊઠ્યો, તેણે ધ્રૂજતા સ્વરે પ્રશ્ન કર્યો.
‘પણ તમે ધ્રૂજી કેમ ઊઠ્યા ?’
‘તમારો અણસાર હું પામી ગયો છું, મા !’ ધ્રુજતા સ્વરે ભીષ્મ બોલી રહ્યો, ‘ના, મા, ના. એવી કલ્પના પણ કરશો નહિ.’
સત્યવતી ભીષ્મના ધ્રૂજતા દેહ સામે જોઈને ખડખડાટ હસી પડી. ભીષ્મ અચંબાથી તેના હાસ્યને જોતો હતો, પ્રાર્થતો હતો, ‘તમે મને પાપમાં નાખશો નહિ, મા.’
‘પાપ કે તાતી જરૂરિયાત ?’
‘જરૂરિયાત તાતી ભલે હોય, તમે તમારા નિર્ણયનો અમલ ભલે કરો, પણ મારે માટે તો તમારી કલ્પના ભારોભાર પાપ સમાન છે.’ કાકલૂદી કરતો હોય એમ બોલ્યો, ‘મારા માટે કોઈ અમંગલ વિચાર કરશો જ નહિ, મા!’
પાપ નથી, આપદ્ધર્મ છે ભીષ્મ !’ સત્યવતી અતિ ગંભીરતાથી કહી રહી, ‘તમે મોટાભાઈ છો એટલે અંબિકા અને અંબાલિકા પણ તૈયાર હશે. વળી હસ્તિનાપુરની ગાદીનો વારસ તમારા જેવો પરાક્રમી હોવો જોઈએ, ખરું ને ?’
સત્યવતીના શબ્દે શબ્દે ભીષ્મ ધ્રુજતો હતો. તેણે ફરીથી દર્દભીના સ્વરે કહ્યુ, ‘ના, મા, ના. એવો અનર્થ આચરો નહિ.’
‘આમ પ્રતિજ્ઞાભંગ તો થતો નથી ને?’ સત્યવતી પૂછી રહી, ‘આ ક્યાં લગ્ન છે? વંશ અને રાજ્ય માટે તમે કુરબાની આપી રહ્યા છો એમ સમજો ને?’
‘મારે કાંઈ સમજવું નથી, મા !’
‘તો તમારા જેવો પરાક્રમી બીજો કોઈ બતાવો ?’ સત્યવતીએ પ્રશ્ન તો કર્યો પણ તરત જ શંકા વ્યક્ત કરી, ‘બીજો તૈયાર થશે ખરો ?’
‘મને તેની કોઈ જાણકારી નથી, મા !’ ભીષ્મે કહ્યું, ‘મને સંડોવશો નહિ.’
‘સંડોવતી નથી તમને આપદ્ ધર્મ અદા કરવા વિનંતી કરું છું.’
‘વિનંતી ? ના, મા, વિનંતી ન કરો.’
‘તો શું કરું ભીષ્મ? તમને આજ્ઞા કરી શકતી નથી એટલે હવે તમને વિનંતી કરવા સિવાય બીજો કોઈ માર્ગ હોય તો બતાવો.’ સત્યવતીના શબ્દોમાં દર્દ હતું. તેને પોતાને પણ કાંઈ સમજાતું ન હતું. કેવી વિમાસણભરી સ્થિતિ પેદા થઈ હતી? તે મનોમન પોતાની જાતને જ ઠપકારતી હતી.
‘મા, તમે મને શા માટે સમજતા નથી ?’
‘સમજું છું ભીષ્મ, તમને તમારી પ્રતિજ્ઞાનું ભૂત મારી સીધીસાદી વાત સમજવા દેતું નથી.’ સત્યવતી કહી રહી. ફરી ભીષ્મને સમજાવવાનો પ્રયત્ન કરતી હોય એમ બોલી, ‘નિયોગમાં તમે જ સામેલ થાવ તો કુરુવંશની જ ઓલાદ પેદા થશે. વારસાગત સંસ્કારો પણ હશે.’
ઘણાં ઘણાં પ્રયત્નો છતાં ભીષ્મ ભાઈઓની પત્ની સાથે નિયોગમાં સામેલ થવા તૈયાર થયો નહિ. તેમની દલીલમાં ઘણું જ તથ્ય હતું. તેઓ કહેતાં, ‘મારા નાના ભાઈની પત્નીઓ મારે માટે માં તો બહેન હોય યા દીકરી હોય, મા ! તેમની સાથે મારો વ્યવહાર ન હોય. એવો પાપાચાર મારાથી આચારી શકાય પણ નહિ.’
સત્યવતી હવે ભીષ્મને કાંઈ પણ કહી શકે તેમ ન હતી. ભીષ્મ જ તેના ભાઈઓ માટે રાજકુમારીને ઉઠાવી લાવ્યો હતો, ત્યારે તેનો વ્યવહાર દીકરીઓ પ્રત્યે જેવો વ્યવહાર હોય તેવો હતો. ત્રણે રાજકુમારીઓને તેમણે જે આશ્વાસન દીધું, વિશ્વાસ દીધો એ બધું વાત્સલ્યપૂર્ણ હતું. આ તર્ક સાથે જ સત્યવતીએ હવે ભીષ્મની સાથે કોઈ દલીલબાજીમાં ઊતરવાનું મૂકી દીધુ હતું.
તે ખૂબ ચિંતિત હતી. શાન્તનુનો વંશવેલો અહીંથી અટકી જાય એ તેને ગમતું ન હતું. તેને માટેની પોતાની જવાબદારી વિષે પણ તે સભાન હતી. શાન્તનુ જો તેના મોહપાશમાં જકડાયો ન હોત, તેણે પોતે જ શાન્તનુને ભૂલી જવાનો પ્રયત્ન કર્યો હોત, સ્પષ્ટપણે નન્નો સંભળાવી દીધો હોત તો આજની વિષમતા પેદા થઈ ન હોત.
‘પણ હવે શું?’ અફસોસ કરતાં સત્યવતી તેની જાતને પૂછતી હતી, કોઈ માર્ગ તો શોધવો જ પડશે ને?’
તે દિવસો થયા ખૂબ મૂંઝવણમાં હતી. તેની દૃષ્ટિમર્યાદામાં ઘણાં ઘણાં ઉપસ્થિત થયા પણ તે કોઈને પસંદ કરી શકતી ન હતી. નિયોગ દ્વારા પેદા થયેલા સંતાન પર પિતા તરીકેનો પોતાના હક્કનો દાવા કરે તો વળી વધુ મુસીબત પેદા થાય. એક તો બંને રાણીઓની પ્રતિષ્ઠા જોખમાય. તેમણે નિયોગ દ્વારા સંતાન પેદા કરીને કુરુવંશની ભારે સેવા કરી છે એ ભૂલી જઈને લોકો તેમની નિંદા કરવા બેસી જાય એટલે એવા કોઈ ઝંઝાવાતમાં પોતે સંડોવવા માંગતી ન હતી.
‘તો હવે ?’ ચિબુક પર આંગળી મૂકી દૂર દૂર સુધી નજર નાખતી સત્યવતીના મનમાં પ્રશ્ન ઊઠતો હતો, ‘નિયોગ માટે તે પુત્રવધૂઓને તો સમજાવી શકાશે, પણ સર્વથા યોગ્ય પાત્ર મળવું મુશ્કેલ હતું.’
કાળાં વાદળોમાં જેમ વીજળી ચમકીને ક્ષણ માટે ચોપાસ પ્રકાશ પથરાઈ જાય તેમ સત્યવતીના મનોપ્રદેશમાં વીજ ચમકી. તેને વેદવ્યાસનું નામ યાદ આવ્યું, તેની સાથે જ તેના રોમરોમ પુલકિત બની રહ્યા.
‘સર્વથા યોગ્ય પસંદગી છે.’ હર્ષભરીને મન સાથે વાત કરવા લાગી. તેની સાથેના સંબંધથી જે પુત્રો પેદા થશે તે પણ તેના જેવા જ પ્રભાવશાળી હશે. જેમ જેમ વેદવ્યાસની પસંદગી વિષે તે વધુ ને વધુ વિચારતી ગઈ તેમ તેમ તેનો હર્ષ વધતો જ ગયો.
તેણે ભીષ્મની મંજૂરીની ઇચ્છાથી તત્કાલ ભીષ્મને તેડું મોકલ્યું. આખરે તેને સલાહ આપી શકે તેવી બીજી કોઈ વ્યક્તિ હતી જ ક્યાં? ભીષ્મ વિષેની તેની શ્રદ્ધા, તેનો વિશ્વાસ અનેકગણો હતો એટલે આવી નાજુક બાબતમાં ભીષ્મની સલાહ જરૂરી હતી. ભીષ્મે નિયોગની તેની દરખાસ્તનો વિરોધ કર્યો હતો. તેને નિયોગમાં પાપાચાર જણાતો હતો, પણ નિયોગના આશરો લેનાર તે પહેલી જ ન હતી. ભૂતકાળમાં પણ જ્યાં અનિવાર્યપણે જરૂરી જણાયું ત્યાં તેનો સહારો લઈ દીધો તો પ્રકાશ જાળવ્યો છે. તેને એની પણ જાણ હતી કે આર્યલોકમાં જ્યારે લગ્નનો રિવાજ ન હતો, ને સ્ત્રી-પુરુષ નિરંકુશ ફરતાં હતાં એટલે એક ઋષિના આશ્રમમાંથી ઋષિ, તેની પત્ની ને તેમનો પુત્ર ત્રણે બેઠાં હતાં. ત્યાં બહારથી ધસી આવેલા એક બીજા ઋષિ ઋષિપત્નીનું કાંડું પકડી વિદાય થયો એટલે નિયોગની પ્રથા અકારણ અસ્તિત્વમાં નથી આવી.
ભીષ્મ તેની સમક્ષ અદબથી ઊભો હતો. જ્યારે તેને બોલાવવા સેવક તેની સમક્ષ ઉપસ્થિત થયો ત્યારે ભીષ્મના મનમાં તરંગો ઊઠતા હતા, ‘માને કોઈ માર્ગ જડ્યો જ હશે.’
તે સેવકની સાથે જ સત્યવતીના મહેલમાં પહોંચી ગયો. તે પણ માના ઇરાદા વિષે જાણવા ઉત્સુક હતો.
‘મા, આપે મને બોલાવ્યો?’
‘હા, ભીષ્મ. મારા મનમાં એક વિચાર ઉદ્ભવ્યો છે. તેને વિષે તમારી સલાહની જરૂર છે.’
‘તમે જે નિર્ણય કરો તે વ્યાજબી જ હશે, મા ! મારી સલાહની જરૂર પણ શી છે?’
‘ભીષ્મ, આ મહેલમાં મને સલાહ આપે તેવી કોઈ વ્યક્તિ છે ખરી ? જે ગણો તે તમે જ છો. તમારી સલાહ વિચારપૂર્ણ હોય છે એટલે તમારી સલાહ વિના હું કોઈ નિર્ણય લઈ શકતી નથી.’
‘આપનો વિશ્વાસ હું પામી શક્યો છું તેનો મને અનહદ આનંદ છે, મા !’ ભીષ્મ આભારવશ કહી રહ્યો ને પછી પૂછ્યું, ‘ફરમાવો, શી વાત છે?’
‘ભીષ્મ, વાત જરા ગંભીર છે. એ સાથે મને આનંદ પણ છે.’
‘તો જરૂર અમલમાં મૂકો.’
‘તમારી સલાહ વિના તો કોઈ નિર્ણય હું કરતી નથી એ તો તમે જાણો છો ને?’
‘જાણું છું મા!’ ભક્તિભાવે ભીમે જવાબ દીધો, ‘હવે વાત મૂકો. તમારી વાતમાં ઘણું જ તથ્ય હશે તેવો મારો વિશ્વાસ પણ છે, મા!’
આખરે સત્યવતી પણ ભીષ્મ સમક્ષ દિલના ભાવો વ્યક્ત કરવા તૈયાર થઈ. તેણે ગંભીરતા ધારણ કરતાં કહ્યું, ‘કુરુવંશની કૂચ અટકી ન જાય, તે સતત ચાલુ રહેવી જ જોઈએ એમ તો તમે પણ સ્વીકારો છો.’
‘હા, જરૂર. તમારી વાત બરાબર છે.’
‘સાથે જ મારા પતિનું નામ પણ ગાજતું રહેવું જોઈએ એવા પરાક્રમી સંતાનની જરૂર પણ છે જ ને?’
‘જરૂર છે જ, પણ તે પ્રાપ્ત કરવાનો પ્રશ્ન જ મહત્ત્વનો છે. તમે જે સૂચવો છો તેમ નિયોગ માટે પરાક્રમી સંતાન આપી શકે એવા પુરુષના સહકારની જરૂર છે જ ને ?’
‘મને સર્વથા યોગ્ય પુરુષની સ્મૃતિ થઈ છે.’
‘કોણ છે? કહો તો ખરા ?’ સત્યવતીની સ્પષ્ટતા પછી સર્વથા યોગ્ય વ્યક્તિ વિષે જાણવા ભીષ્મ ઉત્સુક બન્યો.
‘વેદવ્યાસ.’ સત્યવતીએ સ્પષ્ટતા કરી.
‘વેદવ્યાસ !’ સાશ્ચર્યપૂર્વક ભીષ્મ પૂછી રહ્યો.
‘હા, તે સર્વથા યોગ્ય વ્યક્તિ છે જ ને?’
‘જરૂર, તેમની યોગ્યતા વિષે કોઈ પ્રશ્ન જ નથી. પણ તેઓ તૈયાર થશે? તે તો વેદોના શસ્ત્રના દાતા છે. તેઓ નિયોગને અધર્મ નહિ માને?’ ભીષ્મે શંકા વ્યક્ત કરતાં પૂછ્યુ, ‘તમે તેમને સમજાવી શકશો?’
‘હા, ભીષ્મ !’ સત્યવતીના ચહેરા પર આંખોમાં પણ ઉજાસ હતો. તેણે વધુમાં કહ્યું, ‘ભીષ્મ, તમે જેમ મારા દીકરા છો, તેમ વેદવ્યાસ પણ મારો દીકરો છે.’ સત્યવતીએ ઘટસ્ફોટ કરતાં કહ્યું, ‘તમે મારા પતિના પુત્ર છો એ નાતે હું તમારી માતા છું, તમે મને મા તરીકે સન્માનો છો, મારી આજ્ઞાનું પાલન કરો છો છતાં હું તમારી જનેતા નથી.’
‘વેદવ્યાસ ?’ ભીષ્મે પૂછ્યું.
‘વેદવ્યાસની જનેતા હું છું. ભીષ્મ !’ સત્યવતીએ વધુ ઘટસ્ફોટ કરતાં કહ્યું, ‘યૌવનના ઉન્માદની એ યાદ મૂર્તિ જ સમજો ને!’
‘પછી, તમારી સાથે કેમ નથી રહેતાં ?’
‘હું તેને મારી પાસે રાખો શકતી ન હતી.’ સત્યવતીએ સ્પષ્ટ કરતાં કહ્યું, ‘વિશ્વામિત્રથી મેનકાને સંતાન થયું, પણ મેનકા તેને પોતાની સાથે લઈ ગઈ હતી ? તેના પિતા વિશ્વામિત્રને હવાલે કરી તે વિદાય થઈ હતી. વિશ્વામિત્રે તેનો ઉછેર પણ કર્યો હતો ને ?’
‘તો હવે?’
‘હું તમને સમજાવવામાં નિષ્ફળ ગઈ છું, પણ વેદવ્યાસને સમજાવી શકીશ. મને ખાતરી છે કે વેદવ્યાસ તેની માતાની ઈચ્છાની કદી પણ અવગણના નહિ કરે.’ સત્યવતીએ વેદવ્યાસ વિષેનો પોતાનો વિશ્વાસ કરતાં કહ્યું, ‘મારી ઇચ્છા આ નિયોગ વિષેની ઘટના ગુપ્ત રહે તેવી હોય. વેદવ્યાસને લઈ આવવા તમને મોકલવા માગું છું.’
‘પણ વેદવ્યાસ આવવા તૈયાર થશે?’
‘જરૂર થશે. એની જનેતાની ઇચ્છાની તેઓ કદી પણ અવગણના નહિ કરી શકે. તમારે કોઈ જ વાત તેમને કરવાની જરૂર નથી. તમને બોલાવવા પાછળનું કારણ તેમના આગમન પછી હું જાતે જ જણાવીશ.’
‘જેવી આપની આજ્ઞા, મા!’
‘તો સિધાવો, સફળ થઈ વહેલાં પાછા ફરો.’
ભીષ્મે ગંભીરતાથી ડગ દીધા.