ગીતાધ્વનિ/અધ્યાય ૧૧
| ← અધ્યાય દસમો | ગીતાધ્વનિ અધ્યાય ૧૧મો : વિરાટદર્શન કિશોરલાલ ઘનશ્યામલાલ મશરૂવાળા |
અધ્યાય બારમો → |
અધ્યાય ૧૧ મો
વિરાટદર્શન
અર્જુન બોલ્યા—
મારા અનુગ્રહાર્થે જે તમે અધ્યાત્મજ્ઞાનનું
પરં ગૂઢ કહ્યું તેથી મારો એ મોહ તો ગયો. ૧
ભૂતોના જન્મ ને નાશ મેં સવિસ્તર સાંભળ્યા,
તેમ અક્ષય માહાત્મ્ય, તમારા મુખથી પ્રભુ ! ૨
નિજને વર્ણવો જેમ, તેવું જ, પરમેશ્વર !
ઈશ્વરી રૂપ જોવાને ઇચ્છું છું, પુરુષોત્તમ ! ૩
મારે તે રૂપને જોવું શક્ય જો માનતા, પ્રભુ !
તો, યોગેશ્વર, દેખાડો નિજ અવ્યય રૂપ તે. ૪
શ્રીભગવાન બોલ્યા--
જો તું મારા બધાં રૂપો , સેંકડો ને હજારથી;
બહુ પ્રકારનાં, દિવ્ય, ઘણા આકાર-વર્ણનાં. ૫
આદિત્યો, વસુઓ, રુદ્રો, અશ્વિનો, મરુતોય જો;
પૂર્વે ક્યારે ન દીઠેલાં એવાં આશ્ચર્ય જો ઘણાં. ૬
જો મારા દેહમાં આજે એક સાથ અહીં રહ્યું
ચરાચર જગત્ આખું; ઇચ્છે જે અન્ય તેય જો. ૭
મ’ને તારા જ આ નેત્રે નહીં જોઈ શકીશ તું
દિવ્ય દૃષ્ટિ તને આપું, ઈશ્વરી યોગ જો મુજ. ૮
સંજય બોલ્યા—
આમ બોલી પછી કૃષ્ણ-મહાયોગેશ્વરે, નૃપ,
પરમ ઈશ્વરી રૂપ દેખાડ્યું પાર્થને નિજ. ૯
ઘણાં મોઢાં, ઘણી આંખો, ઘણાં અદ્ ભુત રૂપમાં,
ઘણાં આભૂષણો દિવ્ય, ઘણાંક દિવ્ય આયુધો. ૧૦
માળા—વસ્ત્ર ધર્યા દિવ્ય, અર્ચાઓ દિવ્ય ગંધની,
સર્વ આશ્ચર્યથી પૂર્ણ વિશ્વવ્યાપક દેવ તે. ૧૧
આકાશે સામટી દીપે હજારો સૂર્યની પ્રભા,
તે કદી એ મહાત્માના તેજ શી થાય તો ભલે. ૧૨
અનંત ભાતનું વિશ્વ આખુંયે એક ભાગમાં,
દેવાધિદેવના દેહે અર્જુને જોયું તે સમે. ૧૩
પછી અર્જુન આશ્ચર્યે હર્ષ રોમાંચગાત્રથી,
દેવને હાથ જોડીને નમાવી શિરને વદ્યો:-- ૧૪
અર્જુન બોલ્યા--
હે દેવ, દેખું તમ દેહમાં સૌ
દેવો તથા ભૂત સમૂહ નાના;
બ્રહ્મા વિરાજે કમલાસને આ,
ને દિવ્ય સર્પો, ઋષિઓય સર્વે. ૧૫
અનેક નેત્રો-મુખ-હાથ-પેટો,
અનંત રૂપો તમ સર્વ બાજુ;
દેખું નહીં અંત, ન મધ્ય—આદિ
તમારું વિશ્વેશ્વર, વિશ્વરૂપ ! ૧૬
ધારી ગદા-ચક્ર-કિરીટ દીપો
બધી દિશે તેજતણા સમૂહે;
તપાવવા સૂરજ-અગ્નિ-જ્યોતિ
જોવા તમે શક્ય ન, અપ્રમેય ! ૧૭
તમે પરં અક્ષર, જ્ઞેય તત્ત્વ,
તમે મહા આશ્રય વિશ્વનું આ;
અનાશ છો, શાશ્વતધર્મપાળ,
જાણું તમે સત્ય અનાદિ દેવ. ૧૮
અનાદિ મધ્યાન્ત, અનંત-શક્તિ;
અનંત હાથો, શશિસૂર્યનેત્ર;
પેખું તમારે મુખ અગ્નિ ઝોળો,
તમે સ્વતેજે જગ આ તપાવો. ૧૯
આ વ્યોમપૃથ્વીતણું અંતરાળ
દિશાય સૌ એક તમે જ વ્યાપ્યાં;
તમારું આ અદ્ ભુત ઉગ્ર રૂપ
દેખી ત્રિલોકી અકળાય, દેવ ! ૨૦
આ દેવસંઘો તમમાંહી પેસે,
કો’ હાથ જોડી વીનવે ભયેથી;
‘સ્વસ્તિ’ ભણી સિદ્ધ—મહર્ષિ—સંઘો
અનેક સ્તોત્રે તમને સ્તવે છે. ૨૧
આદિત્ય, રુદ્રો, વસુ, વિશ્વદેવો,
સાધ્યો, કુમારો,મરુતોય, પિત્રી,
ગંધર્વ, યક્ષો, અસુરોય, સિદ્ધો,
આશ્ચર્યથી સૌ તમને નિહાળે. [૧] ૨૨
મોં—નેત્ર ઝાઝાં, વિકરાળ દાઢો,
હાથો, પગો ને ઉદરોય ઝાઝાં;
વિરાટ આ રૂપ તમારું ભાળી,
પામે વ્યથા લોક બધા અને હું. ૨૩
વ્યોમે અડેલા, બહુ રંગવાળા,
ખુલ્લાં મુખો, દીપ્ત વિશાળ ડોળા;
તેજે ભરેલા તમને નિહાળી,
મૂંઝાઉં ને ધીરજ શાંતિ ખોઉં. ૨૪
જોતાં જ સર્વે પ્રલયાગ્નિ જેવાં
મુખો તમારાં, વિકરાળ દાઢો,
દિશા ન સૂઝે, નહીં શાંતિ લાગે,
પ્રસન્ન થાઓ, જગના નિવાસ ! ૨૫
વળી, બધા આ ધૃતરાષ્ટ્રપુત્રો,--
ભૂપો તણા સર્વ સમૂહ સાથે,--
આ ભીષ્મ, આ દ્રોણ જ, સૂત કર્ણ,--
સાથે અમારાય મહાન યોદ્ધા,-- ૨૬
પેસે ત્વરાથી મુખની તમારી
બિહામણી ને વિકરાળ દાઢે;
દાંતો તણાં અંતરમાંહી કોઈ
ચોંટ્યા દીસે ચૂર્ણ બનેલ માથે. ૨૭
નદી તણા જેમ જળપ્રવાહો,
વેગે સમુદ્રો પ્રતિ દોટ મૂકે;
ઝોળો ભર્યા તેમ મુખે તમારાં
દોડે બધા આ નરલોક વીરો. ૨૮
જ્વાળા વિશે જેમ પતંગ પેસે
વિનાશ કાજે અતિવેગ સાથે;
લોકો તમારાં મુખમાંહી તેમ
નાશાર્થ પેસે અતિવેગ સાથે. ૨૯
ગ્રસી બધેથી, બળતાં મુખોમાં
જીભો વડે લોક સમગ્ર ચાટો;
પ્રભો ! તપાવે કિરણો તમારાં
ભરી ત્રિલોકી અતિઉગ્ર તેજે. ૩૦
છો કોણ, બોલો, વિકરાળ રૂપી?
તમને નમું હું, પરમેશ, રીઝો;
પિછણ ઇચ્છું નિજ, આદિદેવ,
પ્રવૃત્તિ જાણી શકું ના તમારી. ૩૧
શ્રીભગવાન બોલ્યા—
છું કાળ ઊઠ્યો જગનાશકારી,
સંહારવા લોક અહીં પ્રવર્ત્યો;
તારા વિનાયે બચશે ન કોઈ
જે આ ખડા સૈનિક સામસામા. [૨] ૩૨
તેથી, ખડો થા, યશ મેળવી લે,
વેરી હણી ભોગવ રાજ્ય રિદ્ધિ;
પૂર્વે જ છે મેં જ હણેલ તેને,
નિમિત્ત થા માત્ર તું, સવ્યસાચી. ૩૩
શું ભીષ્મ,કે દ્રોણ, જયદ્રથેય,
કે કર્ણ કે અન્ય મહાન યોદ્ધા,--
મેં છે હણ્યા, માર તું, છોડ શોક,
તું ઝૂઝ, જીતીશ રણે સ્વશત્રુ. ૩૪
સંજય બોલ્યા--
આ સાંભળી કેશવ કેરું વેણ,
બે હાથ જોડી થથરે કિરીટી;
ફરી કરી વંદન કૃષ્ણને તે,
નમી, ડરી, ગદ્ ગદ કંઠ બોલે: ૩૫
અર્જુન બોલ્યા--
છે યોગ્ય કે કીર્તનથી તમારાં,
આનંદ ને પ્રેમ લહે જગત્ સૌ;
નાસે ભયે રાક્ષસ સૌ દિશામાં,
સર્વે નમે સિદ્ધતણા સમૂહો. ૩૬
ન કાં નમે સૌ તમને, પરાત્મન્ ?
બ્રહ્મા તણાયે ગુરુ, આદિ કર્તા !
અનંતદેવેશ, જગન્નિવાસ !
સત્, અસત્, તે પર, અક્ષરાત્મન ! [૩] ૩૭
પુરાણ છો પુરુષ, આદિદેવ,
તમે જ આ વિશ્વનું અંત્યધામ;
જ્ઞાતા તમે, જ્ઞેય, પરં પદે છો,
તમે ભર્યું વિશ્વ, અનંતરૂપ ! ૩૮
તમે શશી, વા, વરુણાગ્નિ, ધર્મ,
પ્રજાપતિ, બ્રહ્મપિતા તમે જ;
મારાં હજારો નમનો તમોને,
નમો નમસ્તેય નમો નમસ્તે. [૪] ૩૯
સામે નમું છું, નમું છુંય પીઠે,
સૌ પાસ વંદું, પ્રભુ, સર્વરૂપ !
અપાર છે વીર્ય[૫], અમાપ શક્તિ,
સર્વે બન્યા, સર્વ નિજે સમાવી. ૪૦
સખા ગણી વેણ અયોગ્ય બોલ્યો,
‘હે કૃષ્ણ, હે યાદવ, હે સખા’—શાં,
ન જાણતાં આ મહિમા તમારો,
પ્રમાદથી કે અતિપ્રેમથીયે. ૪૧
બેઠા, ફર્યા સાથ, જમ્યાય, સૂતા,--
એકાંતમાં કે સઘળા સમક્ષ,
હાંસી કરી ત્યાં મરજાદ લોપી--
ક્ષમા કરો તે સહુ, અપ્રમેય ! ૪૨
તમે પિતા સ્થાવર જંગમોના,
તમે જ સૌના ગુરુરાજ પૂજ્ય;
ત્રિલોકમાંયે તમ તુલ્ય કો ના,
ક્યાંથી જ મોટો? અનુપપ્રભાવી ! ૪૩
માટે હું સાષ્ટાંગ કરું પ્રણામ,
પ્રસન્ન થાઓ, સ્તવનીય ઈશ !
સાંખે પિતા પુત્ર, સખા સખાને,
પ્રિય પ્રિયા, તેમ મનેય સાંખો. ૪૪
હર્ષું હું દેખી અણદીઠ રૂપ,
છતાં ભયે વ્યાકુળ ચિત્ત મારું;
મને બતાવો, પ્રભુ, મૂળ રૂપ,
પ્રસન્ન થાઓ, જગના નિવાસ ! ૪૫
કરે[૬] ગદા-ચક્ર, કિરીટ માથે
જોવા જ ઇચ્છું તમને હું જોવા;
ચતુર્ભુજા રૂપ ધરો ફરી તે,
સહસ્ત્રબાહો ! પ્રભુ ! વિશ્વરૂપ ! ૪૬
શ્રી ભગવાન બોલ્યા--
રાજી થઈને મુજ યોગ દ્વારા
દેખાડ્યું આ રૂપ પરં તને મેં;
અનંત, તેજોમય, આદિ, વિશ્વ
પૂર્વે ન તારા વિણ દીઠ કોણે. ૪૭
[૭]
ન વેદ-પાઠે, નહીં યજ્ઞ-દાને,
ન કર્મકાંડે, ન તપેય ઉગ્ર,
મનુષ્યલોકે મુજ રૂપ આવું
તારા વિના કોઈ શકે નિહાળી. ૪૮
મૂંઝા નહીં, મા ધર મૂઢભાવ,
આવું નિહાળી મુજ ઘોર રૂપ;
નિવાર તારો ભય, થા પ્રસન્ન,
લે, તે જ આ રૂપ તું પેખ મારું. ૪૯
સંજય બોલ્યા--
આવું કહી અર્જુનને, ફરીથી
સ્વરૂપને દાખવ્યું વાસુદેવે;
ફરી ધરી સૌમ્ય શરીર દેવે
દીધો દિલાસો ભયભીતને તે. ૫૦
અર્જુન બોલ્યા--
તમારું માનવી રૂપ સૌમ્ય આ જોઈને હવે
ચેતના, સ્વસ્થતા પામ્યો, નિજભાવે થયો સ્થિર. ૫૧
શ્રી ભગવાન બોલ્યા--
અતિ દુર્લભ આ મારા રૂપને તેં નિહાળ્યું જે,
દેવોયે વાંછતા નિત્ય તે સ્વરૂપનું દર્શન. ૫૨
ન વેદોથી, ન યજ્ઞોથી, નહીં દાને, તપે નહીં,
દર્શન શક્ય આ મારું, જેવું આજે તને થયું. ૫૩
અનન્ય ભક્તિએ તોયે, આવી રીતે હું શક્ય છું
તત્ત્વથી જાણવો, જોવો, પ્રવેશે મુજમાં થવો. ૫૪
મારે અર્થે કરે કર્મ, મત્પરાયણ ભક્ત જે,
દ્વેષહીન, અનાસક્ત, તે આવી મુજને મળે. ૫૫