રામ અને કૃષ્ણ
| રામ અને કૃષ્ણ કિશોરલાલ ઘનશ્યામલાલ મશરૂવાળા |
બાલકાણ્ડ → |
રામ અને કૃષ્ણ
કિશોરલાલ ઘનશ્યામલાલ મશરૂવાળા
|
છપાય છે |
અવતારલીલા-લેખમાળા
- લેખ ૧ અને ૨
કિશોરલાલ ઘનશ્યામલાલ મશરૂવાળા
રાષ્ટ્રીય વિદ્યામન્દિર - સત્યાગ્રહાશ્રમ
સા બ ર મ તી
પ્રકાશક
નવજીવન પ્રકાશન મન્દિર
મુદ્રક અને પ્રકાશક :
રામદાસ મોહનદાસ ગાંધી
નવજીવન મુદ્રણાલય
અમદાવાદ
- *
સંવત ૧૯૭૯
આ નાનકડી પુસ્તકમાળામાં કેટલાક અવતારી પુરુષોનો ટુંકો જીવનપરિચય કરાવવા ધાર્યું છે. આ પરિચય કરાવવામાં જે દૃષ્ટિબિંદુ ધ્યાનમાં રાખ્યું છે એ વિષે બે શબ્દ લખવા આવશ્યક છે.
અવતારી પુરુષ એટલે શું? હિન્દુઓ માને છે કે, જ્યારે પૃથ્વી પરથી ધર્મનો લોપ થાય છે, અધર્મ વધી પડે છે, અસુરોના ઉપદ્રવથી સમાજ પીડાય છે, સંતતાનો તિરસ્કાર થાય છે, નિર્બળનું રક્ષણ થતું નથી, ત્યારે પરમાત્માના અવતારો પ્રકટ થાય છે. પણ અવતારો કેવી રીતે પ્રકટ થાય છે, એ પ્રકટ થાય ત્યારે એમને કેવે લક્ષણે ઓળખવા, અને એમને ઓળખીને અથવા
એમની ભક્તિ કરીને આપણા જીવનમાં કેવા ફેરફાર કરવા, એ જાણવું જરૂરનું છે.
સર્વત્ર એક પરમાત્માની શક્તિ - સત્તા - જ કાર્ય કરી રહી છે. મારામાં - તમારામાં - સર્વેમાં એક જ પ્રભુ વ્યાપી રહ્યો છે. એની જ શક્તિથી સર્વેનું હલન-ચલન-વલણ છે. રામ, કૃષ્ણ, બુદ્ધ, ઈશુ વગેરેમાં પણ એ જ પરમાત્માની શક્તિ હતી. ત્યારે આપણામાં અને રામ-કૃષ્ણાદિકમાં શો ફેર? એ પણ મારા તમારા જેવા મનુષ્ય દેખાતા હતા; એમને પણ મારી-તમારી માફક દુઃખો વેઠવાં પડ્યાં હતાં અને પુરુષાર્થ કરવો પડ્યો હતો; છતાં આપણે એમને અવતાર શા માટે કહીએ છીયે? હજારો વર્ષ વીતી ગયાં છતાં શું કામ આપણે એમને પૂજીયે છીએ?
'આત્મા સત્યકામ - સત્યસંકલ્પ છે,' એવું વેદવચન છે. જે આપણે ધારીયે, ઇચ્છીએ તે પ્રાપ્ત કરી શકીએ એવો એનો અર્થ થાય છે. જે શક્તિને લીધે આપણી કામનાઓ સિદ્ધ થાય છે એને જ આપણે પરમેશ્વર - પરમાત્મા - બ્રહ્મ કહીયે છીયે. જાણેઅજાણે પણ એ જ પરમાત્માની શક્તિનું આલમ્બન - શરણ - લઈ આપણે જે સ્થિતિમાં આજે
છીયે તે સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરી છે; અને ભવિષ્યમાં જે સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરીશું તે પણ એ જ શક્તિનું આલમ્બન લઇને કરીશું. રામ-કૃષ્ણે પણ એ જ શક્તિનું આલમ્બન લઈ સર્વેશ્વરપદ - અવતારપદ - પ્રાપ્ત કર્યું હતું. હવે પછી જે અવતારો થશે તે પણ એજ શક્તિનું આલમ્બન લઇને. આપણામાં અને એમનામાં ફરક એટલો કે આપણે મૂઢપણે - અજાણપણે એ શક્તિનો ઉપયોગ કરીએ છીયે; એમણે બુદ્ધિપૂર્વક - શક્તિને પૂર્ણપણે ઓળખીને - એનું અવલમ્બન લીધેલું.
બીજો ફરક એ કે, આપણે આપણી ક્ષુદ્ર વાસનાઓને તૃપ્ત કરવા પ્રભુનો ઉપયોગ કરીએ છીયે. અવતારી પુરુષની આકાંક્ષાઓ, એમના આશયો મહાન અને ઉદાર હોય છે; એને જ માટે એ આત્મબળનો આશ્રય લે છે.
ત્રીજો ફરક એ છે કે, સામાન્ય જનસમાજ મહાપુરુષોનાં વચનોને અનુસરનારો અને એમના આશ્રયથી તથા એમના ઉપરની શ્રદ્ધાથી પોતાનો ઉદ્ધાર માનનારો હોય છે. જૂનાં શાસ્ત્રો એ જ એમનો આધાર હોય છે. અવતારી પુરુષો કેવળ શાસ્ત્રોને અનુસરનારા નથી હોતા; એ શાસ્ત્રોના રચનારા
અને ફેરવનારા પણ થયા છે. એમનાં વચનો એ જ શાસ્ત્રો થાય છે અને એમનાં આચરણો એ જ અન્યને દીવાદાંડીરૂપ થાય છે. એમણે પરમતત્ત્વ જાણી લીધું છે. એમણે પોતાનું અન્તઃકરણ શુદ્ધ કર્યું છે. એવા સજ્ઞાન, સવિવેક અને શુદ્ધ ચિત્તને જે વિચાર સૂઝે, જે આચરણ યોગ્ય લાગે તે જે સચ્છાસ્ત્ર, તે જ સદ્ધર્મ. કોઈ પણ, બીજાં શાસ્ત્રો એમને બાંધી શકતાં નથી કે એમના નિર્ણયમાં ફરક પાડી શકતાં નથી.
આપણે આપણા આશયોને ઉદાર બનાવીએ, આપણે આકાંક્ષાઓને ઉચ્ચ બાંધીયે અને પ્રભુની શક્તિનું જ્ઞાનપૂર્વક અવલંબન લઇયે તો પ્રભુ આપણામાંયે અવતાર રૂપે પ્રકટ થવા મહેર કરે. વીજળીની શક્તિ ઘરમાં ગોઠવાયેલી છે; એનો ઉપયોગ આપણે એક ક્ષુદ્ર ઘંટડી વગાડવામાં કરી શકીએ, તેમજ તે વડે દીવાની પંક્તિથી આખા ઘરને શણગારી શકીએ. તે જ પ્રમાણે પ્રભુ આપણા પ્રત્યેકના હૃદયમાં વિરાજી રહ્યો છે; એની સત્તા વડે આપણે એક ક્ષુદ્ર વાસનાની તૃપ્તિ કરી શકીએ, અથવા મહાન અને ચારિત્રવાન થઈ સંસારને તરી જઈએ અને બીજાને તારવામાં મદદગાર થઈયે.
અવતારોએ પોતાની રગેરગમાં અનુભવાતા પરમાત્માના બળથી પવિત્ર થવા, પરાક્રમી થવા, પરદુઃખ ભંજન થવા ચાહ્યું. એમણે એ બળ વડે સુખદુઃખથી પર, કરુણહૃદયી, વૈરાગ્યવાન, જ્ઞાનવાન અને પ્રાણીમાત્રના મિત્ર થવા ઇચ્છ્યું. સ્વાર્થના ત્યાગથી, ઇંદ્રિયોના જયથી, મનના સંયમથી, ચિત્તની પવિત્રતાથી, કરુણાની અતિશયતાથી, પ્રાણીમાત્ર તરફના અત્યંત પ્રેમથી, બીજાનાં દુઃખનો નાશ કરવા પોતાની સર્વ શક્તિ અર્પણ કરવા માટેની નિરન્તર તત્પરતાથી, પોતાની અત્યંત કર્તવ્યપરાયણતાથી, નિષ્કામતાથી, અનાસક્તિથી અને નિરહંકારીપણાથી, ગુરુજનોને સેવી તેમના કૃપાપાત્ર થવાથી એ અવતારો ગણાયા, મનુષ્યમાત્રને પૂજનીય થયા.
આપણે ધારીએ તો આપણે પણ એવા પવિત્ર થઇ શકીયે, એવા કર્તવ્યપરાયણ થઇ શકીયે, એટલી કરુણાવૃત્તિ કેળવી શકીયે, એવા નિષ્કામ, અનાસક્ત અને નિરહંકારી થઈ શકીયે. એવા થવાનો આપણો નિરન્તર પ્રયત્ન રહે એ જ અવતારોની ભક્તિ કરવાનો હેતુ. જેટલે અંશે આપણે એમના જેવા થઇયે તેટલે અંશે જ આપણે
એમનું અક્ષરધામ મેળવ્યું કહેવાય, જો આપણો એમના જેવા થવા પ્રયત્ન ન હોય તો આપણે કરેલું એમનું નામસ્મરણ પણ વૃથા છે, અને એ નામસ્મરણથી એમની સમીપ જવાની આશા રાખવી પણવૃથા છે.
ત્યારે આપણે પરમેશ્વરની ઉપાસના કેવી રીતે કરવી? આપણા જન્મથી આપણે પહેલો સંબંધ માતા જોડે થાય છે, બીજો પિતા સાથે છે, ત્રીજો બંધુઓ જોડે છે, ચોથો ગુરુ સાથે થાય છે અને પાંચમો મિત્રનો છે. આપણે વિવાહિત હોઇયે તો આપણો સંબંધ પત્ની જોડે થાય અને કુટુંબી હોઇયે તો બાળકો સાથે પણ બંધાય.
તે માટે આપણે પ્રથમ પ્રભુનું માતાપિતા તરીકે ધ્યાન ધરીયે અને સાથે સાથે આપણાં પ્રત્યક્ષ માતાપિતાને પ્રભુ ગણી તેમની એક ચિત્તે સેવા કરીએ તો આપણામાં આદર્શ પુત્રના ગુણો ઊતરે અને સાથે સાથે આદર્શ માતાપિતાના ગુણોનું ધ્યાન થઈ જાય. જે ગુણોનું ધ્યાન થાય તે ગુણો પણ આપણામાં ઉતરે જ, એટલે માતાપિતાનો વાત્સલ્યગુણ આપણામાં આવતો જ રહે.
આપણે પ્રભુનું બંધુ તરીકે ધ્યાન ધરીયે અને બંધુની પ્રભુ પ્રમાણે સેવા કરીએ, તો આપણે લક્ષ્મણ અને ભરતની બંધુભક્તિ પ્રાપ્ત કરીયે અને રામનો બંધુપ્રેમ સહજ આવી જાય.
એ જ પ્રમાણે પ્રભુની મિત્ર તરીકે, ગુરુ તરીકે વગેરે ઉપાસના કરવી ઘટે, અને એ ઉપાસના પ્રત્યક્ષ મિત્ર, ગુરુ ઈત્યાદિકમાં ઉતારવી ઘટે.
પત્ની પરની આપણી પવિત્ર દૃષ્ટિ તો મિત્ર તરીકે જ હોય, એટલે મિત્રભાવનાને વધારવી એ જ પત્નીવ્રત ગણાય. પુત્રભાવનાનો વિસ્તાર શિષ્યમાં થાય, બંધુભાવનાનો મનુષ્યમાત્રમાં, માતાપિતાનો વડીલો પ્રત્યે. આપણી પરમેશ્વર પ્રત્યેની ભાવના પ્રત્યક્ષ મનુષ્યમાં ન ઉતરે તો એ ભક્તિ જડ જ છે.
એક જ ચેતવણી આ ઉપાસનાવિધિમાં આપવી ઘટે છે. રામકૃષ્ણ જેવા થવું એટલે રામ-કૃષ્ણની કીર્તિના ઈર્ષ્યાળુ થવું એમ નહિ. આપણા ઉપર કોઈ વાલ્મીકિ કે વ્યાસ કાવ્ય કરે, આપણી મૂર્તિઓ ઘેર ઘેર પૂજાય, આપણા નામના સંપ્રદાયો ચાલે, આપણી જય બોલાતી રહે, એવી જો આપણે આકાંક્ષા ધરી તો રામ-કૃષ્ણ જેવા કદી થવાશે નહિ.
આ જીવન પરિચય વાંચી, વાંચનાર અવતારોને પૂજતો થાય એટલું બસ નથી. એ અવતરોને પારખવા શક્તિમાન થાય અને અવતારો જેવા થવા પ્રયત્નશીલ થાય તો જ આ પુસ્તક વાંચવાનો શ્રમ સફળ થયો ગણાશે.
છેવટમાં એક વાક્ય લખવું ઘટે છે. આમાં જે કાંઇ નવું છે તે વિચારો મને પ્રથમ સૂઝ્યા છે એમ નથી કહી શકતો. મારા જીવનના ધ્યેયમાં ઉપાસનાના દૃષ્ટિબિંદુમાં પરિવર્તન કરી નાખનાર, મને અંધારામાંથી અજવાળામાં લઈ જનારા મારા પૂજ્યપાદ ગુરુદેવ જ મારે નામે બોલે છે, એમ કહેવામાં અતિશયોક્તિ નથી. છતાં એમાં જે ખામી હોય તે મારા જ વિચાર અને ગ્રહણશક્તિની સમજવી.
રામ અને કૃષ્ણના લેખો માટે હું રા. બા. ચિન્તામણ વિનાયક વૈદ્યનાં અવતારોનાં ચરિત્રોના ગુજરાતી અનુવાદકોનો અને બુદ્ધદેવના ચરિત્ર માટે શ્રી ધર્માનંદ કોસામ્બીના 'બુદ્ધ-લીલા-સારસંગ્રહ' અને 'બુદ્ધ, ધર્મ અને સંઘ'નો ઋણી છું. મહાવીરની વસ્તુ બહુધા હેમાચાર્ય કૃત 'ત્રિષષ્ઠિ શલાકા પુરુષ' ને આધારે છે અને ઈશુ માટે 'બાઈબલ'નો ઉપયોગ કર્યો છે.
સં ૧૯૭૯ |
} |
રામ
બાલકાણ્ડ : રામમહિમા, જન્મ, વિશ્વામિત્રની સાથે, (સીતા સ્વયંવર), પરશુરામ ... ... ... ... ... ... ૩
આયોધ્યાકાણ્ડ : યુવરાજપદ, કૈકેયીનો કલહ, (વર, રામનાં વ્રતો), વનવાસ, દશરથનું મૃત્યુ, ત્રણ રાણીઓની દશા, ભરતનું આગમન અને કૈકેયીને ઠપકો, રાજ્યનો અસ્વીકાર, રામને પાછા લાવવા પ્રયાણ, ભરત અને રામનો મેળાપ, (પાદુકાનું રાજ્ય) ... ... ... ... ... ... ... ૧૧
અરણ્યકાણ્ડ : વિરાધનો નાશ, દંડકારણ્ય, પંચવટી, જટાયુ, શૂર્પણખા, (ખર-દૂષણનો નાશ), રાવણ, સુવર્ણમૃગ, સીતાહરણ, (જટાયુ મરણ, સીતાની કેદ), રામનો શોક, (પમ્પા સરોવર, શબરી) ... ... ... ... ... ... ... ૨૭
કિષ્કિન્ધાકાણ્ડ : વાનરો, (વાલી, સુગ્રીવ, હનુમાન, લક્ષ્મણનો દૃષ્ટિસંયમ, રામના બળની પરીક્ષા, વાલીવધ,
તેની ન્યાયાન્યાયતા, સુગ્રીવ-રાજ્યારોહણ, લક્ષ્મણની ધમકી, વાનરદૂતોની રવાનગી). ... ... ... ... ... ... ૩૮
સુન્દરકાણ્ડ : (હનુમાનનઓ લંકા પ્રવેશ), સીતાની શોધ, (રાવણની સખ્તાઇ, હનુમાનનો મેળાપ, અશોકવાટિકાનો નાશ), લંકાદહન, (રામને સમાચાર) ... ... ... ... ... ... ૪૬
યુદ્ધકાણ્ડ : (રામની તૈયારી, રાવણની યુદ્ધ સમિતિ, વિભીષણનો વિરોધ, વિભીષણનો બંધુત્યાગ, સેતુ બંધન, લંકાનો ઘેરો, અંગદવિષ્ટિ), યુદ્ધ વર્ણન, (રાવણ વધ), સીતાની દિવ્ય કસોટી, આયોધ્યાગમન, (રાજ્યારોહણ, રામરાજ્ય). ... ... ... ... ... ... ૫૨
ઉત્તરકાણ્ડ : (ઉત્તરકાણ્ડનું પ્રામાણ્ય), સીતાવનવાસ, (સીતાનું ચારિત્ર, લવકુશ, મથુરાની જીત), શમ્બુકવધ, શ્વમેઘ, રામાયણનું ગાન, સીતાનું બીજું દિવ્ય, લક્ષ્મણનો ત્યાગ, રામનો વૈકુંઠવાસ, રામાયણનું તાત્પર્ય.... ... ... ... ... ... ૬૧
નોંધ : ... ... ... ... ... ... ૭૫
ગોકુળપર્વ : (ચારિત્ર ઉકેલવામાં મુશ્કેલી), માતાપિતા, કંસ, (જાલિમ સ્વભાવ), દેવકીપુત્રોનો નાશ, બળરામ, કૃષ્ણજન્મ, શિશુ અવસ્થા, કૌમાર, (પરોપકારિતા અને ચાતુર્ય), પૌગણ્ડાવસ્થા, કૃષ્ણ-ભલ્ક્તિ, કૃષ્ણનો સર્વાંગી વિકાસ, (ગોવર્ધન પૂજા), યૌવન પ્રવેશ, કંસની શંકા, (મલ્લયુદ્ધ માટે નિમંત્રણ), કેશીવધ, અકૂરાગમન, (સન્દેશ), વિદાયગીરી, કૃષ્ણ અને ગોપીઓ. ... ... ... ... ... ... ૮૭
મથુરાપર્વ : ગજવધ, મુષ્ટિક-ચાણુર-મર્દન, કંસવધ, ઉગ્રસેનનઓ અભિષેક, ગુરુગૃહે, જરાસંઘની ચડાઇ, જરાસંઘની
બીજી ચડાઈ, કૃષ્ણનો મથુરા ત્યાગ, ગોમન્ત પર્વતનું યુદ્ધ, (શૃગાલવધ), મથુરાનિવાસ, (પાંડવો સાથે ઓળખાણ), રુકિમણી સ્વયંવર, મથુરા પર પુનઃ આક્રમણ, (દ્વારિકાની સ્થાપના, કાલયવનનો નાશ). ... ... ... ... ... ... ૧૦૬
દ્વારિકાપર્વ : (દ્વારિકા પર્વની રાજ્યવ્યવસ્થા, રુકિમીણહરણ, એઉકમીપરાજય, કૃષ્ણની રાણીઓ), નરકાસુર વધ, શુશુપાલનું આક્રમણ. ... ... ... ... ... ... ૧૧૭
પાંડવપર્વ : (પાંડાવોનો લાક્ષાગૃહમાંથી ઉગારો અને ગુપ્તાવાસ), દ્રૌપદી સ્વયંવર, ઈન્દ્રપ્રસ્થની સ્થાપના, કૃષ્ણાર્જુન સંબંધ, જરાસંઘના પુરુષમેઘ અને યુધિષ્ઠિરના રાજસૂય યજ્ઞના સમાચાર, જરાસંઘવધ, (પૌણ્ડ્રક-વાસુદેવનો વધ), રાજસૂય યજ્ઞ, (કૃષ્ણની અગ્રપૂજા), શિશુપાલ વધ. ... ... ... ... ... ... ૧૨૦
દ્યૂતપર્વ : (રાજસૂય યજ્ઞના પરિણામ, શાલ્વ-દંતવક્રનો નાશ), જુગાર, દ્રૌપદીવસ્ત્રાહરણ, (પાંડવવનવાસ, કૃષ્ણનો પાંડવો સાથે મેળાપ, દ્રૌપદીવિલાપ, કૃષ્ણની પ્રતિજ્ઞા) કૃષ્ણનું તત્ત્વચિંતન અને યોગાભ્યાસ. ... ... ... ... ... ... ૧૨૭
યુદ્ધપર્વ : (પાંડવોનું પગટ થવું, લડાઈની તૈયારી), કૃષ્ણવિષ્ટિ, વિદુર, ભીષ્મ અને કૃષ્ણ, (અર્જુનનઓ મોહ), ગીતોપદેશ, યુદ્ધવર્ણન, (ભિષ્મનો અહિંસાજય), ભીષ્મનો અન્ત, દ્રોણસેનાધિપત્ય, (અભિમન્યુ-જયદ્રથ-ઘટોત્કચ-વધ), દ્રોણવધ, (યુધિષ્ઠિરનું અસત્ય ભાષણ), કર્ણવધ, દુર્યોધનવધ, (અશ્વત્થામાદિકે કરેલામ્ ખૂન), ભારતય્દ્ધનું પરિણામ, અશ્વમેઘ, પરિક્ષિત પુનરુજ્જીવન, કૃષ્ણનું દિવય. ... ... ... ... ... ... ૧૩૩
ઉત્તરપર્વ : સુદામા, યાદવોનો રાજ્યમદ, યાદવસંહાર, (અસુરનો નાશ), નિર્વાણ, કૃષ્નમહિમા, ઉપસાંહાર. ... ... ... ... ... ... ૧૪૮
નોંધ :. ... ... ... ... ... ...
પુરુષોત્તમ, મર્યાદા અને પૂર્ણ પુરુષોત્તમ, રામચરિત્રનું તાત્પર્ય, કૃષ્ણચરિત્રનું તાત્પર્ય, ઉપાસનાનો હેતુ, રામોપાસનાનો માર્ગ, (એની નિર્વિધ્નતા), કૃષ્ણોપાસનાનો માર્ગ, દેવ અને ભક્તનો સંબંધ, ગોપીભક્તિ, જીવન એ ઉત્સવ, રામ-કૃષ્નની ઉપાસના, (પ્રાર્થના). ... ... ૧૬૯
રામ અને કૃષ્ણ
કિશોરલાલ ઘનશ્યામલાલ મશરૂવાળા
અનુક્રમણિકા
ફેરફાર કરો|
રામ |
કૃષ્ણ |
|
આ કૃતિ હવે સાર્વજનિક પ્રકાશનાધિકાર હેઠળ આવે છે કેમકે આ કૃતિ ભારતમાં પ્રકાશિત થઈ હતી અને તેના પ્રકાશન અધિકારની મર્યાદા પૂરી થઈ છે. ભારતીય પ્રકાશનાધિકાર ધારા, ૧૯૫૭ હેઠળ, દરેક સાહિત્ય, નાટક, સંગીત અને કળાકારીગીરીની (છાયાચિત્રો સિવાયના) કૃતિઓ જો સર્જકના હયાતી કાળ દરમ્યાન પ્રસિદ્ધ થઈ હોય (ખંડ. ૨૨) તો તે સર્જકના મૃત્યુ પછી (એટલે કે, વર્ષ ૨૦૨૪ માટે, ઓછામાં ઓછી ૧ જાન્યુઆરી 1964 પહેલાં)ના વર્ષથી ગણતા ૬૦ વર્ષ બાદ સાર્વજનિક પ્રકાશનાધિકાર હેઠળ આવે છે. સર્જકના મરણોપરાંત પ્રકાશિત થયેલી કૃતિઓ (ખંડ. ૨૪), છાયાચિત્રો (ખંડ. ૨૫), ફિલ્મો (ખંડ. ૨૬), અને ધ્વનિમુદ્રણો (ખંડ. ૨૭) તેના પ્રકાશનના ૬૦ વર્ષ બાદ સાર્વજનિક પ્રકાશનાધિકાર હેઠળ આવે છે. |  |